भांगरभूंय | प्रतिनिधी
वेताक चुकल्यार वांवाक चुकलो, वांवाक चुकल्यार गांवाक चुकलो, अशी एक म्हण कोंकणींत घोळटा. गोंयच्या एका आदल्या नामनेच्या राजकारण्यान कांय वर्सां पैलीं विधानसभेंत ती म्हण आपल्या भाशणांत वापरिल्ली आनी मागीर ती खूप चर्चेंतय आयिल्ली. एक ल्हानशीच चुक कितली म्हारग पडूं येता असो ताचो अर्थ.
पूण ती पुराय म्हण अशी: ‘सुताक- कुसाक चुकल्यार आंगळाक चुकलो, आंगळाक चुकल्यार वेंताक चुकलो, वेंताक चुकल्यार वांवाक चुकलो, वांवाक चुकल्यार गांवाक चुकलो’. हातूंतलीं सुत, आंगळ, वेंत आनी वांव हीं लांबाय मेजपाचीं मापां. आंगळ म्हळ्यार बोटाचे जाडयेचें माप. वेंत म्हळ्यार हाताचो आंगठो आनी निमणे बोट (करंगळी) हांचे मदलें चडान चड अंतराचें माप आनी वांव म्हळ्यार दोन हात सरळ रेशेंत पसरिल्ल्या स्थितीत दोनीमदल्या बोटांमदलें अंतर. तुमच्या म्हायती खातीर आयच्या काळार (अदमासान) सुत = 3 मि. मि, आंगळ = 2 इंच, वेंत = 6 इंच आनी वांव = 18 इंच.
आदल्या काळार मेजपा खातीर आयच्या भशेन ‘ब्रिटिश सिस्टिम’ वा ‘मेट्रिक सिस्टिम’ उदेवाक येंवंक नासली आनी त्या काळावेले आमचे गंवडे आनी मेस्त भाव जोख काडपा खातीर (लांबाय मेजपा खातीर) फकत हाताचो वापर करताले. इतलीं वर्सां जावन लेगित त्या तेंपावेल्या आमच्या गंवडे भावांनी बांदिल्लीं देवळां, इगर्जो, सांकव आजून लेगीत शाबूत आसात. आमच्या मेस्त भावांनी तेन्ना केल्लीं मेजां, कदेलां, ओल्तेरां, आलमारी आजून लेगीत अभिमानांन मिरयतात आनी हाचीं सगळीं जोखां काडिल्लीं फकत एका हाताच्या भरवंश्यार!
आंकडे मेजपय हाताच्या बोटांचेर जाताले. अशिक्षित लोक तर ‘विसांनी’ वा ‘इसानीं’ मेजताले. ते शंभर म्हणिनासले ‘पांच विसो’ म्हणटाले. सगळें मेजप हाताच्या बोटांनी. मेजतनां लेगीत ‘हातचो’ धरताले.
अश्या ह्या हाताक आमच्या संस्कृतायेन खूप पवित्र मानला. हाताच्या बोटांच्या तोंकार लक्ष्मी, तळट्या मदीं सरस्वती आनी मुळसांत श्री कृष्ण आसता असो समज आसा देखून सकाळींफ़ुडें हाताचें दर्शन घेंवचे असो “कराग्रे वसती लक्ष्मी: करमध्ये सरस्वती l करमूले तूं गोविंद: प्रभाते करदर्शनम्।” हो संस्कृत शिळोक सांगता.
‘हाता’ वेले वाक्प्रचार आनी म्हणी हांची गांथन करुन ‘हातचलाखी’ ही अप्रुपशी विनोदी कथा मनोहरराय सरदेसाय हांणी कांय वर्सां आदीं ‘सुनापरान्त’ दिसाळ्यांत बरयिल्ली. हातूंत मनोहरबाबान आमच्या कोंकणी भाशेची तांक दाखयतनांच हातावेले साबार वाक्प्रचार आनी म्हणी हांचो अर्थय सांगिल्लो. मनोहरबाब धुंगट हांच्या कोंकणी म्हणीसागर ह्या तांच्या म्हणीवेल्या पुस्तकाच्या दुसऱ्या आवृत्तींत (2016) ‘हातचलाखी’ ह्या कथेचो आसपाव केला.
ह्या हाताचेर आमच्या कोंकणींत इतल्यो म्हणी आनी वाक्प्रचार भल्ल्यात कीं विस्तार जावपाच्या भंयाखातीर मातशें ‘हातचे राखून’ बरयतां.
‘धा जाणाले हात दुस्मानालो घात’ अशें म्हण्टात. असो हो घातमारो आजापीत हात. हात केन्ना वयर केन्ना सकयल जायत तें सांगूक नज. म्हणून म्हण्टात ‘दितना हात वयर आनी घेतना हात सकयल’ आसता. केन्ना केन्ना दुसऱ्याक ‘हात दाखोवंचो’ पडटा आनी मागीर ‘हात दाखोवन अवलक्षण’ अशेंय घडटा.
खंयच्याय मनश्याचें चामटीपण दाखोवपाक ‘उश्ट्या हातान कावळो लेगीत आमडीना’ अशें म्हणटात. कसलीय अतिशयोक्ती दाखोवपाक ‘वेंतभर तवश्याक हातभर बीं, वा ‘हातभर तवशें सवाय हात बीं’ अशें म्हणटात. जो गोड उलोवन दुसऱ्याक त्रासात घालता ताची वृत्ती ‘हातार साकर मानेर कातर’ अशी आसा अशें म्हणटात. जेन्ना हात पांय धड नासतात आनी कांयच काम करुंक जमना तेन्ना ‘हात पांय रवले काय करूं बायले?’ ही ओपार मारतात. जेन्ना काम करपाची शक्ती आसता आनी काम मेळना आनी जेन्ना पैशे आसतात तेन्ना जेवण करुन घालपाक बायल नासता अश्या दोट्टी त्रासांत मनिस पडटा तेन्ना ‘हात-पांय हालयतना रोजी गेली खावपा जेवपा वेळार बायल मेली’ अशी ओपार मारतात.
जेन्ना जिवार संकट येता तेन्ना लोभ सोड़चोच पडटा ते वेळार ‘हात सुटूं, कुल्ली वचूं’ ही ओपार मारतात. ह्या म्हणी फ़ाटली काणी अशी: एकदां खंय एका मनशान कुल्ली धरपाक म्हण खडपाचे खांचीत हात घालो. तो ज्युस्तच कुल्लेच्या दांग्यांत सांपडलो. कुल्ली ताचो हात कसोच सोडीना. हात रक्तबंबाळ जालो. तेन्ना तो म्हणूंक लागलो कुल्ली माल्ली झक, आपलो हात सुटल्यार पुरो!
थोडे पयलीं अपमान करतात आनी मागीर भोगसुंची मागणी करतात तेन्ना ‘हातान दिवन पांय धरचे’ ही ओपार मारतात. पयलीं हातान थापट मारप आनी उप्रांत आपली चुक उमगतगीर भोगसुणीं मागपाक पांय धरप. असो ताचो अर्थ. ह्या म्हणीचो दुसरोय एक अर्थ आसा तो म्हळ्यार जो कोण उदार दिता ताका मागीर जाका उदार दिल्लें तें परतें मेळोवपा खातीर ताचे पांय धरचे पडटात.
सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
