पातक

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

भोंवतणच्या समाजीक नेमांक आनी निशेधांक फोरुग आव्हान दिता. निर्णया बगर आपली इत्सा उक्तावपाचें स्वातंत्र्य दिवपाचो पुरस्कार करता.

विसाव्या शेंकड्याच्या मध्य दसकांतली फोरुग फारोखझाद (1935 -1967) ही नामनेची कवी आनी चित्रपट निर्माती. फार्सी भाशेच्या इतिहासांतली ती सगळ्यांत व्हडली बायल कवी अशें जायत्या समिक्षकांचें मत आसा.
तेहरान शारांत जल्मली फोरुग ही इराणी सैन्यांतलो कर्नल मोहम्मद फारोखजाद आनी तुरान वझीरी तबर फारोखजाद हांची धूव. तिणें तेहरानांत चलयांच्या हायस्कुलांत आनी उपरांत कमालोलमोल्क तंत्रीक शाळेंत शिकप घेतलें. घरांतल्या सात भुरग्यां मदली एक. किशोरवयीन आसतना समाजांत निशिद्ध आशिल्ल्या, पयसुल्ल्या नात्यांतल्या, पिरायेन व्हड परवीज शापूर ह्या मनशाच्या ती मोगान पडली, मागीर आवय-बापायची इत्सा नासून लेगीत 1951 त ताचे कडेन लग्न जाली. घरकान्न जावपाच्या मर्यादां आड झुजतनाच काम्यार नांवाचो पूत आनी तिचीं पयलीच कविता जल्माक आयली. 1954 त तिचो घटस्फोट जालो.
जल्मजात जिज्ञासा आनी चौकस बुद्धी आशिल्ले फोरुगाक फुडें बंडखोर भावना आनी भावूक स्वभावाचें इंधन मेळिल्ल्यान तिचे प्रतिभेक एक वेगळी धार आयली. 1955 वर्सा उजवाडाक आयिल्ले ‘द कॅप्टिव्ह’ हे कवितेंत तिणें बरयलां: ‘हांव, पांदऱ्याच्या ह्या कोनशांत, एक बंदिस्त सुकणें.’ आनी ‘हे मळबा, म्हाका एक दीस ह्या मौन बंदखणींतल्यान उडून वचपाचें आसल्यार हांव कितें सांगूं रडपी भुरग्याच्या दोळ्यांक.’
आपली कविता उजवाडाक हाडपी रोशनफेक्र ह्या नेमाळ्याचो संपादक नासर खोदयार हाचे कडेन तिचे मोगाचे संबंद निर्माण जाले खरे, पूण खोदायरान आपल्या नेमाळ्यांत फोरुगविशीं एक कथा माळ उजवाडायली, जातूंत तिच्या व्यक्तिगत जिणेच्यो उक्तेपणान बकच्छायो केल्यो आनी तिका खोलायेन दुखयली. ह्या विस्वासघाताक आनी मानसीक ताणाक लागून तिणें आत्महत्येचो यत्न केलो.
त्या धपक्यांतल्यान बरी जाल्या उपरांत तिणें पयलेच खेपे इराण सोडलो आनी ती युरोपाक गेली. थंय तिका स्वातंत्र्य आनी आत्मविस्वासाचो सोद लागलो. इराणाक परत येतकच तिणें चित्रपट निर्मितींत वांटो घेतलो आनी कविता बरोवपाचें काम चालूच दवरलें. 1964 मेरेन तिची नामना आनी यश वाडत रावलें. पूण गाडयेच्या एका अपघातांत, पिरायेच्या 32 व्या वर्सा तिका मरण आयलें.
पेन्सिल्वेनिया विद्यापिठाचो फार्सी साहित्याचो सहाय्यक प्राध्यापक फातेमेह शम्स हाच्या मतान ‘1980 च्या दशकांत धर्मीक क्रांती उपरांत इराण सोडून गेल्ल्या जायत्या जाणांनी आपल्या वांगडा तीन लेखकांचीं पुस्तकां व्हेलीं: सादी, रूमी आनी फोरुग.’
‘सॉंग ऑफ अ कॅप्टिव्ह बर्ड’ ही जास्मिन दारझनिकची कादंबरी तिचे उल्लेखनीय प्रतिभेची जिवीत कथा सांगता. फोरुगाच्या पत्रांनी, चित्रपटांनी, मुलाखतींतल्यान आनी तिच्या कवितांच्या खजिन्यान प्रेरीत जावन बरयिल्ली ही कादंबरी तिची जिद्द आनी जन्मजात देणगी मनयता. एक नारीवादी, कवी, स्वताचे विचार आनी इत्सा पुरायपणान साकार करूंक सोदपी बायल म्हूण ती अभिमानान उबी रावली. सोंसूंक जायना अशा काळांत आनी सुवातेर.
आपले बरपावळींत आनी जिणे पद्दतींत पुरातनवादी मायभूंयेच्या कर्मठपणाआड तिणें बंड केलें आनी ताचो परिणाम म्हूण तिका सगळेवटेन निशेधाक तोंड दिवचें पडलें. सुरवातीच्या वर्सांनी लेगीत तिणें आपल्या समकालीनांक धपको दिवपी पद्दतीन बायल आनी मोगी म्हूण आपली अस्मिताय सोदून काडली. कवी म्हूण परिपक्व जावन इराणी समाजाच्या आंगांचेर टिका करपाक आनी सादारणपणान बायलांचे भुमिकेची तपासणी करपाक ती अजूनय चड धोक्याच्या विशयां वटेन गेली. जिविताच्या निमाण्या वर्सांनी तिणें चित्रपट निर्मिती आनी कुश्ठरोग्यांचेर उपचार करप अशे विशय हातांत घेतिल्ले, तातूंतल्यान तिचो विमर्शीक स्वभाव परतून दिसून आयलो. कवितेंतल्यान संवसाराची सोद घेवपी तरणाटी लेखिका फोरुग तिचो निमाणो मोगी इब्राहिम गोलेस्तानाक बरयल्ल्या पत्रांत उक्तायता: “हांव सगळ्या गजालींनी पुरायपणानआनी शक्य तितकी भितर सरपाक सोदतां. म्हाका धर्तरेचे खोलायेंत पावपाक जाय.”
तिचे कवितेचो उपरांतच्या कवी आनी लेखकांच्या पिळग्यांचेर परिणाम जाला. वैयक्तीक अणभवांक व्यापक समाजीक, राजकी प्रस्नांकडेन भरसण करपाची तिची तांक आनी निशेधात्मक विशयांचेर व्यक्त जावपाची तिची निर्भय पद्दत हाका लागून इराणी साहित्यांतली एक मार्गदर्शक म्हणून तिची सुवात घट्ट जाल्या. फरोखझादची कविता भावनीक तीव्रता, जित्यो प्रतिमा हांचेवरवीं समाजीक रूढिवादांक आव्हान दिवपी. पितृसत्ताक समाजांतल्या मोग, इत्सा, जुलूम, लैंगिक विशमताय, बायलांचेर घाल्ली मर्याद, पुरातनवादी समाजीक निर्बंध ह्या विशयांचेर तिणें संशोधन केलें. इराणांतल्या बायल अस्मिताये विशींच्या प्रवचनाक आकार दिवपाक तिचे कवितेचो म्हत्वाचो वांटो आशिल्लो. आशय आनी शैली ह्या दोनूय नदरांनी फोरुगाचे कवितेक क्रांतीकारी मानतात. रूप आनी भाशेचो प्रयोग करून ती पारंपरीक काव्यात्मक नेमांपसून पयस गेली. वैयक्तीक आनी समाजीक प्रस्नांचेर तिणें धाडसी आनी माफी मागनासतना अभिव्यक्ती केल्ल्यान फार्सी साहित्यांत तिचो आवाज एक खाशेलो जालो, जाका आधुनिकतावादाचें प्रतीक म्हणून पळयतात.
साहित्यांतल्या योगदानावांगडाच फोरुगान ‘द हावस इज ब्लॅक’ (1962) नांवाचो एक डॉक्युमेंटरी चित्रपट केलो. इराणांतल्या कुश्ठरोगी वसाहतीचेर लक्ष केंद्रीत केल्ल्या ह्या चित्रपटांत तिची चित्रपट निर्माती म्हूण प्रतिभा दाखयली.
म्हाका फार्सी भाशेचें गिन्यान ना. हांवें तिचें इंग्लिशींतल्यान अणकारीत जाल्लें साहित्य वाचलें. ‘द कॅप्टिव्ह’ हो फोरुगाचो हो पयलो काव्यसंग्रह. मोग, बंदखण आनी बायल अणभव हांचेकडेन संबंदीत विशयांचेर सुरवेच्या काळांत केल्लो तो एक सोद. ‘द वॉल’ ह्या संग्रहांत तिणें मोग आनी समाजीक नेम हांचेविशींचो सोद चालू दवरलो. पुस्तकाचें नांव बायलांक येवपी आडमेळीं आनी निर्बंध दाखयता. शैली आनी आशय ह्या दोनूय घटकांनी वाडत वचपी परिपक्वता तातूंत दिसता. ‘रिबॅलीयन’ हो संग्रह तिची बंडखोर भावना आनी वैयक्तीक, समाजीक परिवर्तनाची इत्सा दाखयता. सद्याचे स्थितींत आमूलाग्र बदल करपाचो उलो तातूंत दिसता. ‘लॅट अस बिलिव्ह इन द बिगिनिंग ऑफ द कोल्ड सीजन’ हो चिंतनात्मक आनी तत्वगिन्यानी स्वर आशिल्लो संग्रह. नूतनीकरण, आशा, जिणेचो चक्रीय स्वभाव ह्या विशयांचेर फोरुग तातूंत आदल्या, चड बंडखोर शैलींतल्यान पयस वचून, बारीकसाणेन चिंतन करता. ‘ अॅनदर बर्थ’ हो तिचो चड नामनेचो संग्रह, जंय ती नारीवादी

विशयांत खोलायेन पावून बायलांचेर घाल्ल्या समाजीक अपेक्षांक आव्हान दिता. नव्या जल्माची तिची इत्सा, पारंपारीक लिंगीक भुमिकेंतल्यान मुक्ती आनी बायलांक सशक्त करपाचो उलो ह्या कवितांनी उक्तायला. ‘अ रिबर्थ’ हो संग्रह शीर्शका प्रमाणें तिचो पुनर्जल्म आनी रुपांतर हांचेविशींचो सोद. अंतर्निरीक्षण आनी अध्यात्मिक स्वभाव, हातूंतल्यान तिची जिणेविशींची विकसीत नदर आनी अर्थ सोदपाची वृत्ती दिसून येता.
ह्या सगळ्या संग्रहांतल्यो फोरुगाच्यो कांय कविता म्हाका परत परत वाचीनशो दिसतात. ‘पुनर्जल्म’ (Reborn) हे कवितेंत स्वताचो सोद आनी मुक्तीचो प्रवास सुचयता. ‘वारो आमकां व्हरतलो’ (The Wind Will Take Us) हे कवितेंत ती जिणेच्या खिणयाळ्या स्वरुपाचेर आनी मरणाचे अपरिहार्यतायेचेर चिंतन करता. ‘हांव बागेची काकुळट करतां’ (I Pity the Garden) ही कविता मोगाचेर मार्मिक चिंतन. मोगाची सोबीतकाय आनी असुरक्षीतताय सांगपाखातीर फोरुग बागेचें रूपक वापरता. ‘आनीक एक जल्म’ (Another Birth) ही कविता तिच्या नारीवादी मतांची सशक्त अभिव्यक्ती. कडल्यान आशिल्ली समाजीक अपेक्षा आनी स्वायत्तते खातीर जावपी संघर्श हातूंत ती खोलायेन वता. बायलांची मुक्ती आनी सशक्तीकरणाचो तो एक उलो.
‘पातक’ (Sin) ही इत्सा आनी लैंगीकता ह्या विशयांक संबोधीत करपी तिची एक धाडसी कविता. भोंवतणच्या समाजीक नेमांक आनी निशेधांक फोरुग आव्हान दिता. निर्णया बगर आपली इत्सा उक्तावपाचें स्वातंत्र्य दिवपाचो पुरस्कार करता. कवितेचो पुराय सुवाद घेवपाक इतिहासीक आनी संस्कृतीक संदर्भाचो विचार करप गरजेचें. इराणी समाजांत कामूकतायेविशीं आनी लैंगीकताये विशीं चर्चा निशिद्ध आशिल्ल्या काळांत बरयल्ली ही कविता. ह्या विशयांक संबंदीत आशिल्ल्या समाजीक, धर्मीक आनी नैतिकतावादी मतांक ती आव्हान दिवन तांचेर प्रस्नचिन्न उबें करता. ‘हांवें केलें पातक, सुखान भरिल्लें,’ ही सुर्वेची ओळ वाचप्याचें लक्ष रोखडेंच ओडून घेता आनी गुन्यांवकारपण आनी लज ह्यो पारंपारीक कल्पना उध्वस्त करता.

पातक

हांवें केलें पातक सुखान भरिल्लें,
मोगाळ आनी भावुक धगधगत्या गोपांत.
हांवें केलें पातक भुजांनी रेवाडयल्लें
जीं आशिल्लीं गरम, आक्रमक आनी घटमुट.

त्या काळख्या आनी मोन्या एकसूरपणांत
हांवें पळयलें ताच्या गूढ दोळ्यांनी.
हुतहुतें म्हजें काळीज धडधडलें म्हज्या हड्ड्यांत
ताच्या दोळ्यांतले इत्सेक जाप दितना.

त्या काळख्या आनी मोन्या एकसूरपणांत,
ताचे कुशीक अस्ताव्यस्त बसलें तेन्ना.
ताच्या ओठांनी ओतलो मोग म्हज्या ओंठार,
हांव जालीं सुटावीं म्हज्या पिश्या दुख्खांतल्यान.

हांव फुतफुतलीं मोगाची काणी ताच्या कानांत:
तूं जाय म्हाका, म्हज्या जीवा,
जाय म्हाका, तुजी जीवित दिवपी वेंग,
म्हज्या पिश्या मोग्या, तूं.

इत्सेन पेटयली ज्वाला ताच्या दोळ्यांनी:
तांबडीगुंज वायन नाचली पेल्यांत.
मोव गादयेर म्हजी कूड
थरथरली नशेंत ताच्या हड्ड्यार.

हांवें केलें पातक सुखान भरिल्लें,
धुंद जाल्ले कडकडपी कुडीचे कुशीक.
आरे देवा, कोण जाणा हांवें कितें केलें
त्या काळख्या आनी मोन्या एकसूरपणांत.

शैलेंद्र मेहता
9820654233