नशीब

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

तंत्रगिन्यानाच्या अतिक्रमणा विशीं आनी वैयक्तीक स्वातंत्र्याचेर देखरेख दवरपा विशींचो समकालीन हुस्को तातूंत दिसून येता.

मॅरिन सोरेस्कू (1936-1996) हो विसाव्या शेंकड्याच्या निमाण्या अर्दांतलो सगळ्यांत नामनेचो रोमानियन लेखक आसूं येता, कारण तो रोमानियाभायर सगळ्यांत चड अणकारीत आनी उजवाडाक आयिल्लो. ताच्या काव्य आनी नाट्यांचीं एक डझना परस चड पुस्तकां इंग्लीशींतल्यान आयल्यांत. ताणें वट्ट विसां परस चड काव्यसंग्रह उजवाडायले. ताचो निमाणो खंड ‘द ब्रिज’ हो ताच्या मरणा उपरांत थोड्याच काळान, 1997 वर्सा उजवाडाक आयलो. यकृताच्या कॅन्सराक लागून तो स्वता बरोवपाक सामको दुबळो आशिल्ल्यान ह्या खंडांतलो चडसो वांटो ताची बायल व्हर्जिनियाक ताणें डिक्टेट केल्लो.
सोरेस्कूचें कुटुंब शेतकार आनी तें रुमानियाच्या डोल्ज काउंटींतल्या बुल्झेस्टी हांगा रावतालें. क्राइओवा हांगाच्या हायस्कुलांत आनी उपरांत प्रीडील लश्करी शाळेंत वचचे पयलीं ताणें मुळावे शाळेंत शिक्षण घेतलें. फुडें लासी हांगाच्या विद्यापिठांत 1960 वर्सा आर्विल्ल्या भाशांनी पदवी मेळयली.
ताचें पयलें पुस्तक, 1964 वर्सा Singur printre poeţi (Alone Among Poeţs – कविमदीं एकलो) नांवाचो तयार केल्ल्या पॅरडी वा विडंबनांचो संग्रह, ताणें स्वताच्या कवितांक ‘व्यंग्यात्मक आनी अस्पश्ट’ अशें पाचारलें तरी ताका बरोच प्रतिसाद आनी बरी समिक्षा मेळ्ळी. ताच्या उपरांतच्या पुस्तकांक, थोड्याच काळांत साहित्यीक मळार नामना मेळ्ळी आनी ताची लोकप्रियता बरीच वाडली देखून ताच्या वावराचीं सादरीकरणां फुटबॉल स्टेडियमांत व्हड गर्देमुखार जातालीं. सोरेस्कू आपणे बरयल्ल्या वावराचो सदांच तिरस्कार करतालो आनी एक फावटीं ताणें म्हळां, “हांव सिगार ओडीना देखून सिगार सोडून दिवंक शकना, आनी फकत म्हाका प्रतिभा ना देखून बरोवप सोडून दिवंक शकना.”
हुकूमशाह चावशेस्कूक सत्तेवयल्यान काडल्या उपरांत सोरेस्कु 1993 ते 1995 मेरेन संस्कृताय मंत्री जालो पूण ताचे जायते प्रशंसक अस्वस्थ जाले. सिरोसिस आनी हेपेटायटीस दुयेंस जाल्ल्यान काळजाचो आताक येवन बुखारेस्टांतल्या एलियास हॉस्पिटलांत ताका मरण आयलें.
सोरेस्कूच्या दायजाचो परिणाम युरोपीय साहित्याचेरूय जाला. ताचे कवितेंत सादेंपण, पूण मनशाचे स्थितीविशीं चिंतन आसा. अनिश्चिततायेन भरिल्ल्या संवसारांत अस्तित्व, विसंगती, अर्थ सोदप अशे विशय ताणें खूबदां सोदून काडले. बुद्धी, विडंबन आनी तत्वगिन्यानी खोलाय हांचेखातीर ताचे कवितेची नामना आसा. सोरेस्कूक ताच्या नाटकांक लागूनय खूब मान आशिल्लो, तातूंत चड करून विडंबन, व्यंग्य, समाजीक टीका हांचे घटक एकठांय केल्यात. सोरेस्कूक विनोदाची खर वृत्ती आशिल्ली आनी समाजीक नेम आनी राजकीय वेवस्थेचेर टिका करपाखातीर खूबदां व्यंग्याचो उपेग साधन म्हणून तो करतालो. सर्वाधिकारवादी राजवटींतल्या जिवितांतल्या विसंगतींचेर ताचीं निरिक्षणां धारदार आसात. ताच्या कवितांचो आनी नाटकांचो अभ्यास आनी सादरीकरणां संवसारभर जातात, कारण मोग, अस्तित्ववाद, विसंगती, राजकीय जुलूम ह्या सार्वत्रिक विशयांचो सोरेस्कून घेतिल्लो सोद अनेक संस्कृतायो आनी पिळग्यांच्या प्रेक्षकां मदीं प्रतिध्वनीत जाता. मनशाचे स्थिती विशीं तो मांडटा ते प्रस्न समकालीन समाजांत प्रासंगीक आशिल्ल्यान ताचो वावर काळाचे कसवटेचेर तिगून उरला.
सोरेस्कूच्या कांय नाटकांनी कम्युनिस्ट रोमानियाच्या राजकी वातावरणाचेर भर दिला, पूण जुलूम, निरंकुशताय आनी स्वातंत्र्याचो संघर्श हे ताचे विशय आयच्या संवसारांत लेगीत प्रासंगीक उरल्यात. ताणें केल्लो भास, प्रतिमा आनी रूप हांचो अभिनव वापर समकालीन लेखकांक आनी कलाकारांक प्रेरणा दिता. विनोद तशेंच सोंपे रितीन किचकट तत्वगिन्यानी विचारांक उक्तावपाची ताची तांक कला अभिव्यक्ती खातीर एक मानक जालां.
‘जोनाह’ हें घडये सोरेस्कूचें सगळ्यांत फामाद नाटक, जोनाह आनी देवमासो हे बायबलांतले काणयेक सोरेस्कून आधुनीक मोडण दिता. तें दैव, मुक्त इत्सा आनी मनशाच्या अस्तित्वाचो विसंगती ह्या विशयांचेर संशोधन करता. नायक जोनाह देवमाशाच्या पोटांत पावता आनी ताका स्वताच्या भितरल्या राक्षसांक आनी अस्तित्वाच्या दुविधांक तोंड दिवचें पडटा. ‘द थर्ड पुलिसमन’ ह्या विनोदी नाटकांत सोरेस्कू सर्वाधिकारवादी राजवटीचेर आनी नोकरशायेच्या अमानवीय परिणामांचेर टिका करपाखातीर विसंगतीचे घटक वापरता. ‘द डिलिरियम ऑफ डिझायर्स’ हें मानसीक हॉस्पिटलांत घडपी नाटक अतिवास्तववादी प्रतिमा आनी सपनांतल्यान प्रेक्षकांक वास्तवाच्या स्वरुपाचेर तशेंच विवेकबुध्द आनी पिशेंपण हांचे मदल्या मर्यादांचेर प्रस्नचिन्न उबें करता. ‘द नेस्ट’ हें एक बळिश्ट नाटक, राजकी जुलमाचो वैयक्तीक जिणेचेर कितलो परिणाम जाता हाची तपासणी करता. कम्युनिस्ट युगांतल्या एका ल्हान गांवांत घडिल्ल्या ह्या नाटकांत शेतकारांचो संघर्श आसा. सोरेस्कू प्रतिकार, लवचीकपण आनी संकश्टां मुखार आशेची मनशाची तांक ह्या विशयांचेर संशोधन करता. ह्यो फकत ताच्या कांय गाजिल्ल्या नाटकांच्यो देखी.
सोरेस्कूच्या पोएम्स (कविता) ह्या पयल्या कविता संग्रहान वाचप्यांक ताच्या खाशेल्या आवाजाची आनी शैलीची वळख करून दिली. ह्या संग्रहांतल्या कवितांनी चड करून रोमानियांतल्या कम्युनिस्ट सत्तेखाला आशिल्ल्या जिवितांतली निराशा आनी विसंगतीचें दर्शन घडटा. परकीपण, अस्तित्ववादी आक्रोश आनी सर्वाधिकारवादाचें वर्चस्व आशिल्ल्या संवसारांत अर्थ सोदप ह्या विशयांचेर त्यो संशोधन करतात. ‘मोगाच्यो वीस कविता आनी निरशेणेचें एक गीत’ ह्या संग्रहांत सोरेस्कून मोग, आकांक्षा आनी मनशाच्या काळजाचो सोद दाखयला. मोग हो एक केंद्रीय विशय आसलो तरी, विश्वासघात, लुकसाण, निराशा ह्या सारक्या मनशाच्या संबंदांतल्या काळख्या आंगांतय कविता खोलायेन पावतात. ‘वेंचून काडिल्ल्यो कविता’ हातूंत ताच्या काव्य विशयांचो आनी शैलीगत उत्क्रांतीचो पुराय नियाळ वाचप्यांक मेळटा. मरणाचेर अंतर्निरीक्षणात्मक चिंतन ते समाजीक नेमाचेर व्यंग्यात्मक टिका मेरेन ह्या संग्रहांतल्या कवितांनी सोरेस्कूची कवी म्हूण भौमुखी प्रतिभा आनी विंगड विंगड विशयांचेर चिंतपाची तांक दाखयल्या. ‘संवसारांतलें सगळ्यांत व्हडलें तांतीं’ ह्या संग्रहांत सोरेस्कू विनोद आनी व्यंग्य हांचो मेळ घालून मनशाच्या स्वभावाचेर आनी जिणेंतल्या दिसपट्ट्या विसंगतीचेर मार्मिक चिंतन करता. समाजीक रूढिवाद आनी सद्याचे स्थितीचेर प्रस्नचिन्न उबें करपाचें आव्हान दिवन तो मनशाचे स्थितींतल्या अंतर्निहित विसंगतीक मुखार हाडटा.
रोमानियांतले क्रांती पयलीं सोरेस्कूच्या कांय वावराचेर व्हड प्रमाणांत सेंसरशिप आयिल्ली आनी ‘सेंसरशिपान वेंचून काडिल्ल्यो कविता’ (Poems selected by Censorship) ह्या संग्रहांत निकोलाय चावशेस्कूची हुकूमशाय राजवट सोंपमेरेन उजवाडाक येवंक नाशिल्ल्या कवितांचो आस्पाव आशिल्लो. घडये तातूंतली सगळ्यांत प्रभावी कविता ‘हावस अंडर सर्वेलन्स.’ कवितेंतल्यान एकसुरेपण आनी परकीपणाची भावना सांगल्या. घरांतले लोक आपल्याचेर सतत नदर दवरतात जाका लागून बंदखणींत रावपाची आनी दुबावाची भावना निर्माण जाता. तंत्रगिन्यानाच्या अतिक्रमणा विशीं आनी वैयक्तीक स्वातंत्र्याचेर देखरेख दवरपा विशींचो समकालीन हुस्को तातूंत दिसून येता.
‘द ब्रिज’ हे कवितेंत सोरेस्कू एक पुलाचें रूपक वापरून जोडणी आनी वेगळेपण ह्या विशयाचेर संशोधन करता. जाल्यार ‘द डान्स’ ही एक चंचल आनी विचित्र कविता जी सहजतायेचो आनंद मनयता. नाचाची संवेदना आनी तातूंतल्यान मेळपी स्वातंत्र्य उक्तावपाखातीर सोरेस्कू जिव्यो प्रतिमा आनी लयबद्ध भाशेचो उपेग करता. राजकी फुडाऱ्यांचें पाखंडीपण आनी भ्रश्टाचाराचेर टिका करपी ‘सिटिझन्स सॉन्ग’ ही कविता विडंबन आनी विनोदाचो उपेग करून सत्ता आनी अधिकार हांचीं विसंगतीं उक्ती करता. ह्या कवितां भायर ताच्यो हेर अनेक कविता परत परत वाचपासारक्यो.
समाजीक आनी राजकी टीकेचो एक प्रकार म्हणून व्यंगाचो इतिहास खूब व्हड आसा. व्यंग्य काव्यांत चड करून समाजीक नेम, संस्था वा व्यक्ती हांचेर टिका करपा खातीर विनोद, विडंबन, अतिताय वा उपहास हांचो उपेग करतात. विसंगती, अन्याय वा पाखंडीपण आकर्शक रितीन उजवाडावपाचो हो एक प्रभावी मार्ग. ‘नशीब’ ह्या व्यंग्य काव्यांत सोरेस्कु आपलो संदेश पावोवपाखातीर विडंबन आनी शब्दखेळ अशीं साहित्यीक साधनां वापरता. नशीबाची कल्पना आनी आमचें जिवीत आमच्या नियंत्रणा भायर आशिल्ल्या शक्तींनी चलता अशी कल्पना ही कविता करता. जिणेंतले अनिश्चिततायेचेर आनी विसंगतीचेर भाश्य करपी हे पुराय कवितेंत अस्तित्ववादी आक्रोशाची व्यापक भावना आसा.

नशीब

काल रातीं हांवें विकती घेतिल्ली कोंबी,
गोठयल्ली ,
परत जिती जाली,
तिणें संवसारांतलें
सगळ्यांत व्हडलें तातीं घालें,
आनी ताका नोबॅल पुरस्कार फाव जालो.

अदभूत तातीं
एका हातांतल्यान दुसऱ्या हातांत पावलें,
कांय सप्तकांनी धर्तरे भोंवतणीं गेलें,
आनी सूर्या भोंवतणीं
365 दिसांनी.

कोण जाणां कोंबयेक मेळ्ळें
कितलें नगद चलन,
कड्डणाच्या बालद्यांनी मोलावणी करून
जें तिका खावपाक मेळ्ळें ना

कारण तिका
सगळेकडेन आपोवणीं आयलीं,
तिणें व्याख्यानां दिलीं,
मुलाखतींक मंजूरी दिली,
तिचे फोटो काडले.

खूबदां पत्रकारांनी आग्रह धरलो
हांवेंय पोज दिवची असो
तिचे कुशीक.
आनी अशे तरेन,
कलेची सेवा करून
म्हज्या जिवितांत,
अचकीत हांवें नामना मेळयल्या
कुकडां पोसपी म्हणून.

शैलेंद्र मेहता
9820654233