गांथनीचो फोवाळो गांथनीक पडलो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

यांत थारावीकच नुस्त्याच्यो गांथनी मेळटात. जशे परी शेंवट्याची गांथन, मुड्डश्यांचीं गांथन, काळुंदरांची गांथन, थिगुरांची गांथन… ह्या गांथनीक जे एकेच तरेचे नग आसतात ताका ‘फोवाळे’ म्हणटात. आठ-धा एका सारक्या फोवाळ्याची एक गांथन करतात. समजा शेंवट्याची गांथन गुंथतना चुकून एक शेंवटो त्या गांथनीत घालपाचो उल्लो जाल्यार नुस्तेकार वा नुस्तेकान्न तो उरिल्लो शेंवटो उपरांत त्या शेंवट्याच्याच गांथनींत घालता दुसऱ्या खंयच्याय गांथनीत घालना. जी वस्त ज्या जाग्यार वचपाची त्याच जाग्यार वता वा एकासारके लोक एकठांय येतात तेन्ना ‘गांथनीचो फोवाळो गांथनीक पडलो’ ही ओपार मारतात.
‘सुंकावेलो काडून समुद्रा पाळां मेजूंक बसयलो’
ह्या म्हणी फाटली काणी अशी. एक राजाचो मेवणो आसलो. ताका जंय दवरता थंय तो पयशे खातालो. आपल्या बायलेचो भाव म्हणटगीर ताका कामावेल्यान काडप राजाक शक्य नासलें. म्हणून जंय पयशे खांवक मेळनात अश्या जाग्यार म्हळ्यार ताका दर्याचीं ल्हारां मेजूंक धाडलो. त्या राजाल्या मेवण्यान राजान आपल्याक ल्हारां मेजूंक धाडला, तुमकां थारायिल्ल्या वेळाभायर व्हडीं दर्यांत हाडूंक मेळचीं नात अशें सांगून तो नुस्तें पागप्यां कडल्यान आनी व्हडेकारां कडल्यान पयशे घेवपाक लागलो. सबावाक वखद ना अशें सांगपी ही म्हण.
‘गुळखेकान्न ती!’
भांगराच्या वस्तीचेर आदारिल्ली ही एक फामाद म्हण. आदल्या काळार गुळखी म्हणून एक भांगराची वस्त करताले. बायलो गुळखी माथ्यांत आंबाड्याचेर माळटाल्यो. गुळखी म्हळ्यार सोलिनाशिल्ल्या बेड्याच्या आवाटाची आनी केळी बोंडाच्या आकाराची आसताली. बोंडी मात्शी लांबसार आनी गुळखी मात्शी वाटकुळी आसताली. गुळखेक पोंदच्यान आंकड्याच्या जाग्यार एकूच दांडो आसतालो. आंकड्याक तांबड्या कोराची रस्मी दोरी आसताली. ही गुळखी आंबाड्यार माळटालीं आनी ती हेवटेन तेवटेन लकूं नये म्हण गुळखेची रस्मी दोरी आंबाड्या भोंवतणी गुठलायताल्यो.
अशीच एक गिरेस्त बायल गुळखी माळून लग्ना कार्याक वचून आयिल्ली.येवंचे येवन तीणें आंगार घाल्लें सगळें भांगर आपल्या कुडींत बाज्जेर काडून दवरलें आनी भायर गेली. इतल्यान तिगेली वावराडी कुडींत पावलीं आनी तीणे ती गुळखी पळयली. तिका ती गुळखी खूप घोस्ताक गेली. तीणे ती गुळखी काडली आनी आपल्या न्हेसणांत लिपयली. आनी घरांत कांयच जांवूंक नां अशे करुन सान्न मारपाक लागली. इतल्यान धणीन कुडींत पावली, पळयल्यार गुळखी नां. घे! घरभर बोवाळ. घरांतले सगळे लोक गुळखी सोदतात. त्या सोदप्यांमदी ती वावराडीय आसली. गुळखी सोदपाचे निमतान वयल्या वयर गुळखी चोरप्याक गाळी फ़स्ती घालूंक लागली. इतल्यान कोणाची तरी नदर हीगेल्या कापडांतल्या लांबपी तांबड्या रस्मी दोरयेचेर गेली. ताणे वचून त्या धणीनीक सांगलें. ती भायर आयली आनी ती रस्मी दोरी नेट्टान ओडली. त्या बराबर गुळखी फट्ट करुन जमनीर पडली आनी वावराडेची गुळखेची चोरी उक्ताडार आयली. जेन्ना कोणय चोरी करता आनी करचे करुन आपणे न्हयच म्हणून बासता, पूण त्याच मनश्यान चोरी केल्ल्या हें ‘प्रोवा’ सयत सगळ्यांक खबर आसता तेन्ना ‘गुळखेकार तो’ वा ‘गुळखेकान्न ती’ अशी ओपार मारतात.
‘मांय इतलें मीठ घालूं? इतली हळद घालूं? म्हणून विचारी खंय एकली सून’
एके गुणी सुनेचेर आदारिल्ल्या लोककाणये वेल्यान ही म्हण आयल्या. आदीं लग्नां भुरगेपणांतच जातालीं. एका गरीब म्हातारेन आपले चल्याचें लग्न ल्हानपणांतूच केल्लें. रांदपाक नकळो आशिल्ली ही सून मांय फाटल्यान रावन तिका रांदपाक आदार करताली. मांय म्हातारी जाता. तिच्या कडल्यान कांय काम जायना. तेन्ना ती सून म्हातारे मांयक रांदचे कुडींत पाटार बसोवन तिका विचारून सगळें काम करता. “इतलें मीठ घालूं, इतली हळद घालूं” अशें विचारून सगलें जेवण करता. तिका सगळें येता पूण तिका आत्मविस्वास नासता. एक दीस तिची मांय मरता. तेन्ना ती सून पिठाची एक बावली करून मांय म्हणून तिका पाटार बसयता. आनी तिका विचारुनच सगळें रांदप करता. हिगेले करणेक लागून जेवणाक सदांच वेळ जाता. एक दीस घोवाक परगावांत वचपाची ताकीद आसता आनी हिगेले करणेक लागून जेवणाक वेळ जाता. घोवाक तिडक मारता आनी तो तिगेली ती पिठाची बावली मोखून भायर मारता. आत्मविस्वास नाशिल्ल्याक ही ओपार मारतात.
‘पाडसावेले कुंवाळे आयज धवशे फाल्यां काळशे’,
कुंवाळ्याची वेल चड करून घराच्या वा गोठ्याच्या पांख्यार (पाडसार) चडयतात. कुंवाळो तन्नो आसता तेन्ना तो धवसार आसता. आनी तो जून जायत वता तसो तो काळसो जाता. सकयल रावन एका बाजून पळयत जाल्यार कुंवाळे धवशे दिसतात आनी दुसरे बाजून पळयत जाल्यार ते काळशे दिसतात. हे कुंवाळे आपल्या वजना खातीर गडगडटात. केन्ना हेवटेन, केन्ना तेवटेन. आयज पळयत जाल्यार तो कुंवाळो धवसो दिसता आनी फाल्यां पळयत जाल्यार तोच काळसो. जे मनशाक आपले ठाम अशें मत नासता आनी आपले मत तो परत परत बदलता ताका ‘पाडसावेले कुंवाळे आयज धवशे फाल्यां काळशे’ अशें म्हण्टात.
‘म्हाळशेच्यो तीन कळा’ ही गोंयची एक खाशेली म्हण. म्हाड्डोळचे म्हाळशेच्या मुर्तीक दिसांतल्यान तीन फावट वेगवेगळो साज करतात. सकाळीं चलयेसारको, दनपरां तरणे बायलेसारको आनी सांजवेळां जाण्टे बायलेसारको. तीनुय वेळचे आंगावेल्यो वस्ती वेगळ्यो, कळा वेगळ्यो. म्हाळशेच्या मुर्तीचें वर्णन करतलो जाल्यार ह्यो तिनूय कळा लक्षांत घेवंक जाय. फकत एका थारावीक वेळावेल्या मनश्याच्या वागण्या वेल्यान ताचो सभाव थारावंक जाय ना असो हो ह्या म्हणीचो अर्थ.
आनीकूय अश्योच कांय काणयो फ़ुडल्या अंकांत.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751