गजाली गांवांतल्या नाटकांच्यो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

अामच्या गोंयांत गांवगिऱ्या वाठारांनी दर वर्सा जात्रा जाता. त्या निमतान धर्मीक कार्यावळी शिवाय राती नाटकांचे प्रयोग सादर करपाची एक परंपरा आसा. गोंय मुक्ती पयलीं भौशीक कार्यावळी तशेंच सांस्कृतीक कार्यावळी जाय नासल्यो. पूण गोंय मुक्ती उपरांत गांवांनी जात्रा व्हड दबाज्यान मनोवपाक लोक मुखार आयले. चडशा गांवांनी दशावतारी नाटकां जातालीं. कोंकणी वाठारांतल्या मोचेमाडकार, नाईक हांच्या नाटक कंपन्यांक गोंयांत जात्रांच्या दिसांनी आपोवन तांचीं दशावतारी नाटकां जातालीं.
नाटकाचो प्रयोग राती बारा वरां उपरांत सुरू जावन फांतोड जायसर चलतालो. जाणटे, बायलां, भुरगीं व्हडा संख्येन अशीं नाटकां पळयताले. दशावतारी नाटकां करपी कलाकारांक स्टेजीची गरज पड नासली. एक बांकडो मेळ्ळो की जालो. पांगरुणां खातीरचीं कुबड्डां (चादरी) हांचो उपेग पड्ड्या सारको करताले.
नाटकांतल्या प्रवेशांत कलाकाराची एन्ट्री जावपा वेळार झांज आनी पेटी वाजोवन शिटकावणी दिवप. बायलांची भुमिका दादले कलाकार करताले. नाटक करपाचें पेट्रोमेक्स दिवो पेटोवन उजवाडा खातीर लोंबकळताले. दिव्याचो उजवाड कमी जाल्लो दिसल्यार भाशण सोंपोवन वचपी कलाकाराक स्टेजी वयलो कलाकार “जातोस तर जातांनी पेट्रोमॅक्स हवा मारून जा” अशें नाट्य संभाशणांतल्यान सांगतालो.
पुराण कथांचेर आदारीत नाटकां दशावतारी कलाकारांक भाशणां तोंडपाठ आसतालीं. तत्वज्ञानाच्यो गजाली सांगपी उतरां आसतालीं.
“कश्टांचा डोंगर चढून गेल्या शिवाय यशाची हिरवळ दिसत नसते.” हें वाक्य आजुनूय म्हज्या उगडासांत आसा. तलवारांची लढाय हें दशावतारी नाटकांचें आनी एक खाशेलपण. लढाय पळयतना आंगार कांटो येतालो. लढायेंत जो मरून पडटा ताका स्टेजी वयल्यान कशे व्हरतले? जाल्यार एकटो कुब्बेड धरून लोकांक दिसनासो करून ताका व्हरतालो.
लढायेंत एकामेकांक आव्हान दिवपाची उतरांय खाशेलपणाची “हवेंत तलवार फिरवली म्हणून वाऱ्याचा शिरच्छेद होत नसतो”. अशें एकटो म्हणटा जाल्यार दुसरो तुजो आतां शिरच्छेद आपूण लढायेंत करतलोंच अशी वल्गना करतालो.
उत्तर गोंयांतल्या गांवांनी दोडामार्ग, मोचमाड, कुडाळ हांगासल्ल्या दशावतारी नाटकांच्या कंपन्यांचे नाटकांचे प्रयोग जात्रेक आनी काल्या निमतान जाताले. म्हाका उगडास जाता तो आमच्या वांठादेव गांवांत म्हज्या जल्मा पयलीं सावन न्हंयचेर ‘वांठादेव’ हांगासर श्री सत्यनारायणाची वर्सुकी भौशीक पांवड्यार पुजा जाताली. गांवचे लोक आरत्यो, भजन करताले. आनी राती मोचेमाडकारांचे दशावतारी नाटक. आमी घरचीं सगळीं जाणा आजये सयत नाटक पळोवपाक वतालीं. आजो घरा रावता अशें सांगतालो. पूण मजेची गजाल म्हळ्यार सगळीं जाणा नाटकाक गेली की फाटल्यान घराक चावी करून नाटक पळोवपाक रावतालो. घरच्यांक दृश्टीक पडना असो आडसाक रावन नाटक पळोवप आनी नाटक सोंपतां सोंपतां सगळ्यांत पयलीं घरा पावन न्हिदतालो.
मावळिंगे, कुडचिरे, दोडामार्ग, दिवचल, सर्वण ह्या गांवांतल्या काल्याक वचपाचें जिवान जाता सर आज्यान कशेंच बंद करूंक ना. आमच्या भुरगेपणांत काल्याक वता म्हणलें की आजी आमकां भावंडांक दर एकाक एक रुपया, दोन रुपया दिताली. सांखळे चैत्रेच्या पांच ना जाल्यार स दीस चलपी जात्रेक मोचेमाडकारांचीं राती नाटकां जातालीं. आजुनूय चैत्रे निमतान तेच कंपनीचीं दशावतारी नाटकां जातात.
भुरगेपणांत गांवचे तरणाटे शेजाऱ्यां वांगडा आमी 5-6 किलो मिटर चलून चैत्रेक रातीं वताले. घरा परत पावता म्हळ्यार फांतोड जाताली. गोंय मुक्ती उपरांत कांय वर्सां ‘कार्रेरी’ (बशीन) आमच्या बाबा वांगडा चैत्रेक गेल्ल्याचो उगडास जाता. हे चैत्रेक खेळण्यांच्या दुकानार ल्हानपणांत बाबा कडेन हट्ट करून एक बस घेतिल्ली. ती सुमार विसेक वर्सा वेवस्थीत उपेग करून म्हजे भाचेक खेळणीं म्हणून उपेगांत आयली. म्हजे आईक आयदानांचो खूब घोस्त. चैत्रेक गेली आनी आयदन (तोप, तपलीं, कास्यो) ना घेता, हात झेलयत ती परत आयली अशें खंयच्याच वर्साक जावंक ना.
दुसरी म्हाका याद येता ती म्हळ्यार आमची शाळा बांदपा खातीर 1962 सालांत ‘देवता’ नाटक फंडार्थ सादर केल्लें ते घडणुकेची. दिवचलचे सर्गेस्त आबा उर्फ विनायक नाटेकर, ब्रह्म – करमळी (सत्तरी)चे स्व. अनंत खाडीलकर गुरूजी, स्व. मधुकर नवाथे गुरूजी हांणी फुडाकार घेवन ह्या नाटकांत पार्ट करून नाटक केल्ले. दिवचलच्या शर्वाणी सिनेगृहांत ह्या नाटकाचो प्रयोग जाल्लो. आबा नाटेकार आनी खाडीलकर गुरुजींचे ‘पार्ट’ वालोर जाल्ले. तांगेली पार्टाचीं बरींच उतरां आयजूच म्हाका पाठ आसा. आनी उगडास आयलो की ते भुमिकेंत तांगेले चेहरे दोळ्यां मुखार दिसता. खाडिलकर गुरूजीचें त्या नाटकांतलें वाक्य, “त्या राजाच्या हाडांचे खिळखिळले करून टाकीन”.
आनी एके मजेचे गजालीचो उगडास येताच येता. कांय वर्सां उपरांत आमच्या वांठादेवा वयल्या कांय तरणाट्या आपूण घोशीत नाट्य कलाकारांनी “मोचेमाडकाराचें नाटक कित्याक? आमी नाटक करतले,” अशें जाण्टेल्यांक सांगले. त्या वेळार कांय जाणटे म्हणपाक लागले. आमचे भुरगे मुखार येवपाकूच जाय. देखून गांवच्या कलाकारांनी नाटक करपाचें थारायलें. दोन नटीचे चड पयशे जाताले. खर्च वाडटलो म्हणून एका बायलेची भुमिका दादल्यान करपाचें थारायलें.
नाटकाच्यो तालमी नेटान सुरू जाल्यो. पिळगांवचो xxx नांवाचो दिग्दर्शक. नाटकांतलो पयलोच प्रवेश. खलनायक नायिकेचो हात घट्ट धरता. तो सोडिना. मागीर नायिका मदती खातीर कोणी तरी धांवा असो उलो मारता. तेन्ना तिचें रक्षण करपाक एकटो येता. असो कथानकाचो भाग. तालींत दिग्दर्शक खलनायकाक हात घट्ट धरपाची एक्शन दाखयता. तसो धरप न्हय, असो घट्ट धर. नायिकेचीं उतरां आसता, “सोडा माझा हात.” खलनायक म्हणटा, “नाही सोडणार”. तिचें रक्षण करपाक येवपी कलाकाराक दिग्दर्शकान सांगिल्ले नटयेचो हात सोडी मेरेन एन्ट्री घेवप ना. नटी तालमी खातीर आयल्या अशें कळटकूच गांवचे एक दोन रसीक तालीम पळोवपाक न चुकता येवपाक लागले.
निमणे नाटकां दिसा जी घडणूक घडली ती खुबूच मजेशीर. खलनायकान नटयेचो हात धरलो, तिणें म्हणलें “सोडा माझा हात”. “नाही सोडणार”. तो हात सोडना, रक्षण करपी कलाकार एन्ट्री घेयना. दिग्दर्शक/प्रॉम्टींग करपी आसलो ताणें हात सोड म्हणलें, निमाणे लोकांनी व्हडान म्हळें, आरे सोड मरे तिचो हात. तेवटेन एन्ट्री घेयत कलाकारान म्हणलें, “ताई तुझ्या शील रक्षणा साठी, तुझ्या हांकेला ओ देऊन मी आलो आहे.” प्रवेश सोंपतकच स्टेजी भितल्यान खुबूच भासाभास जाली.
दुसरी एक यादीची गजाल म्हळ्यार राजाची भुमिका करपी एका नाटकांत राजाक फकत सिंहासनाचेर बसपाचें काम. उतर एकूय उलोवप ना. गांवचो एक सामको अज्ञानी, कुळागरांत काम करपी मानायाक ही राजाची भुमीका दिली. ताचो प्रयोग सोंपतकच चल वच आता अशें म्हणले उपरांत ताणें सांगलें, अजून पड्डो खंय पडला. नाटकाची स्टेजूय नासली. शेवटाक कोणा एका नाटक पळोवप्या कडल्यान कुबड्डे घेवन तें राजा मुखार धरलें आनी ताका विंगेंत व्हेले.
ह्यो सगळ्यो यादी सुमार 50 वर्सां पयलींच्यो. मोचे माडकाराच्या दशावतारी नाटक कलाकारांची लढाय पळोवपा सारकी. देखून गेल्या चार पांच वर्सां आमी श्री वांठादेवाच्या वर्सुकी महाशिवरात्रेक दशावतारी नाटकां आयोजीत केलीं. तांकां सांगलें, अट एकूच, “तलवारांची लढाय झक्कास जावपाक जाय.” तांणी हय म्हणलें. आनी हांव म्हजो बापोल भाव राजन हेरांचें मन धादोस जालें.
हालींच्या वर्सांनी गांवचे तरणाटे आनी बायलां नाटकां सादर करपाक मुखार येतात. गांवच्यो जात्रा आनी काल्यांक नवीन नवीन नाटकां सादर करपाची मोख जुनी नाट्य परंपरा तिगोवन मुखार व्हरता, ही गोंयची संस्कृताय आनी खाशेलपणाची उदरगत करपा नदरेन जमेची बाजू आसा अशें विचार मनांत येता आनी म्हजें मन यादींच्या झोंपाळ्यार बसून स्वच्छंदपणान झोके घेयत आनंदाचे खीण अणभवता.

रमेश सावयकार
9637748974