लोकप्रिय कवी बच्चन

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

कवी हरीवंश राय बच्चन हांची आयज जयंती. ते निमतान…

हरीवंश राय बच्चन हांचें पुराय सर्जन एक अशें विशाळ म्हाकाव्य, जाचो नायक तो स्वताच आसता. ‘अभिनव सोपान’चे प्रस्तावनेंत सुमित्रानंदन पंत तांचे विशीं म्हणटात, बच्चनच्या चडशा काव्यांनी तांच्या आत्मकथना विशींचीं पानां चड शिंपडिल्लीं पळोवंक मेळटात. कविता साहित्य प्रकारा वांगडाच तांच्या आत्मकथनाचेय चार खंड उजवाडाक आयल्यात. तांच्या कवितांनी आत्मकथनाचें पडबिंब झळकता काय आत्मकथाच कवितांची व्याख्या जाल्या हें स्पश्टपणान सांगप कठीण. कविता आनी जिणे विशींचें इतलें सुक्षीम संश्लेशण साहित्यशास्त्रांत नवे प्रस्न उबें करता.
बच्चनाची जीण संघर्शमय आशिल्ली. कांय कडेन आंतरीक जाल्यार कांय कडेन बाह्य संघर्श, कांय कडेन भौतीक जाल्यार, कांय कडेन वैचारीक संघर्श पळोवंक मेळटा. सगळी सूख समृद्धी आसून लेगीत तांची जीण द्वंद्वात्मक आशिल्ली. 1929 ते 1979 ह्या काळखंडांत तांणी जितलें प्रतिनिधीक काव्य बरयलें ताचें पुराय संकलन ‘मेरी कविताओं की आधी सदी’ च्या रुपान प्रकाशीत जालें. तातूंत ते स्वता बरयता,
और घर? वह है भी अब कहाँजो शब्दों का घर बनाते हैं वे और सब घरों से निर्वासित कर दिये जाते हैं
हे कवितेंत चित्रीत घर लोखंड आनी सिमेटाचेंच ना. जाल्यार शब्दरुपी घर बांदपाच्या द्वंद्वांतल्यानूच बच्चनाक तांच्या काव्याचें नायकत्व मेळोवन दिलां. कवितेचो विशय आनी आशय अभ्यासतना कवीचे जिणेचो आनी संघर्शाचो जाल्लो प्रभाव स्पश्टपणान जाणवता.
20 व्या शेंकड्यांत साहित्य, राजकारण आनी सिनेमा हांच्या क्षेत्रांत इतिहास रचपी इलाहाबाद शारांत 27 नोव्हेंबर 1907 ह्या वर्सा एका सामान्य कायस्थ कुटुंवांत हरिवंशराय श्रीवास्तव ‘बच्चन’ हांचो जल्म जालो. श्रीवास्तव हें तांचें आडनांव आसलें तरी आवय- बापायन म्हणिल्ल्या बच्चन ह्या भुरगेपणांतल्या टोपण नांवानूच मुखार तांणी आपली लेखणी साकारली आनी त्याच नांवान प्रसिद्ध जाले. शिक्षणा विशींची आवड तांकां बडिनूच मेळिल्ली. जिणेंतल्या अर्थीक उणावांक लागून सामान्य विद्यार्थ्या भशेन तांणी आपलें मुळावें शिक्षण नगरपालिकेचे शाळेंत पुराय केलें. इंग्लीश विशय घेवन एम.ए. चें शिक्षण करतनाच गांधीजीची असहयोग चळवळ सुरू आशिल्ली. हे चळवळीच्या प्रभावाक लागून तांणी एम.ए. चें शिक्षण अर्दवट सोडलें आनी काळांतरान पूर्ण केलें. 1941 वर्सा प्रयाग विद्यापिठांत इंग्लीशेचे प्राध्यापक म्हूण नियुक्त जाले. 1952 वर्सा इंग्लंडच्या केम्बीज विद्यापिठांल्यान पीएच.डी.ची पदवी मेळयली. इंग्लंड सावन परत येवन प्रयाग विद्यापिठांत एक वर्स परत प्राध्यापकाचें कार्य केलें. उपरांत आकाशवाणी इलाहाबाद केंद्रांत केंद्र संचालक म्हूण कार्यभार सांबाळ्ळो. उपरांत केंद्र सरकाराच्या विदेश मंत्रालयान हिंदी भाशेचे तज्ञ म्हूण वेंचणूक केली आनी थंय तांणी सादारण 10 वर्सां हिंदी भाशेची सेवा केली. तशेंच राज्य सभेचे निर्वाचीत वांगडी म्हूण नियुक्त केल्ले. हार्याच्या ह्या प्रावासांत वेगळीं वेगळीं पदां सांबाळटना जिणेच्या निमण्या खिणा मेरेन साहित्य लेखनाचें अखंडीत कार्य केलें. तांच्या ह्या वावराची पावती म्हूण तांकां साहित्याच्या मळार साबार पुरस्कार फाव जाले. ‘दो चट्टाने’ काव्यसंग्रहाक 1968 वर्साचो साहित्य अकादेमीचो केंद्रीय पुरस्कार फावो जालो. ‘सोवियत लॅण्ड नेहरू पुरस्कार’, एफ्रो आशिया संमेलनाचो कमल पुरस्कार, आत्मकथा खातीर सरस्वती सम्मान पुरस्कार, हिंदी भाशा आनी साहित्याच्या विकासा खातीर दिल्ल्या योगदाना खातीर 1976 वर्साचो पद्मभुषण पुरस्कार फावो जालो.
बच्चनाचे लेखणेचें खाशेलपण म्हणल्यार तांची संवेदनशीलताय. काव्या विशींचें समर्पण, स्वाभिमानाचो ओज, जिणे विशींचो निस्सीम मोग, जीण जगपाचो हावेस आनी जिणेक व्यर्थबोधा मेरेन पावोवपी नियतीचें शोशण हांकां धरून कवीच्या मनांत सुरवाते सावनूच द्वंद्व निर्माण जालें. 19 वर्साचे तरणे पिरायेर श्यामा वांगडा संवसाराची गांठ बांदली. पूण कांय वर्सांनीच तांचे संवसारी जिणेंत एका फाटल्यान एक अशीं अरिश्टां उप्रासपाक लागलीं. श्यामाचें दुयेंस, अर्थीक परिस्थिती हांचो परिणाम तांचे भलायकेचेर जावपाक लागलो. भुरगेमनांतलीं सपनां तरणेपणांतले संघर्शमय जिणेचे वास्तविकतायेंतल्यान निर्माण जाल्लें दुख्ख, निरशेवणी आनी हांकां लागून जिणेचेर जाल्लो प्रभाव तांचे जिणेचेर पडलो आनी हातूंतल्यानूच मोग, सौंदर्य, मानवतावाद, रहस्यवाद हांचो संदेश तांच्या साहित्यांतल्यान पडबिंवींत जावपाक लागलो. संवसाराची नश्वरता आनी नियतीचें क्रूरपण हांच्या समानांतरांतल्यान आपल्या साहित्यांत कल्पनाविलास जगपाक लागलो. 1936 वर्सा श्यामाक आयिल्ल्या मरणा मेरेन त्या कल्पनाविलासांतूच स्वताक जगयतना मधूकाव्याचे रचणुकेंत गुल्ल जाल्लो,
प्रियतम, तू मेरी हाला है,
मैं तेरा प्यासा प्याला,
अपने को मुझमें भरकर तू
बनता है पीनेवाला;
मै तुझको छक छलका करता,
मस्त मुझे पी तू होता;
एक दूसरे को हम दोनों
आज परस्पर मधुशाला ॥ (मधुशाला)
बच्चन भावनापूर्ण आसून लेगीत केन्नाच भावनेन व्हांवून वचूंक ना. काशी हिंदू विश्वविद्यालयाच्या कवी संमेलनांत गायिल्ल्या मधुशाला काव्या वरवीं तांकां प्रसिद्धी मेळ्ळी आनी तेन्ना सावन सादरीकरणा खातीरची एक सासणा खातीरची माची मेळ्ळी. तांच्या आवाजांतली आर्द्रताय आनी म्होंवाळपण हेंच तांचे काव्यप्रसिद्धीचें एक मुखेल कारण थारलें. तांच्यो कविता भावनाशील आशिल्ल्यान युवा वर्गाक आकर्शीत करपाक लागल्यो आनी ‘हालावादाचे’ प्रतिनिधीक कवी म्हूण वळखूंक लागले. ताचे आदीं बाळकृष्ण शर्मा ‘नवीन’ “साकी भर भर लाया तू अपनी हाला” आनी भगवतीचरण वर्मा “बस मत कह देना अरे पिलाने वाले, हम नहीं विमुख हो जाने वाले” हांणीय हालाचेर काव्य रचिल्लें. पूण तो मेरेन तांणी ‘मधुशाला’ (1933), ‘मधुबाला’ (1936) आनी ‘मधुकलश’ (1937) अशे काव्यसंग्रह बरयल्ल्यान तांकां ‘हालावाद’ प्रवर्तक मानपाक लागिल्ले. तांचेर उमर खय्यामाचो बरोच प्रभाव जाणवता.

तांणी खय्यामाच्या रुबायींचो 1935 वर्सा अणकार लेगीत करून उजवाडायला.

खयामाच्या प्रभावाचो तांणी ‘पुराने झरोखें’त स्वता स्विकार केल्लो दिश्टी पडटा.
तांच्या साहित्यीक प्रवासाचो काळ सादारण चार दसकांचो आसा. ह्या चार दसकांनी तांणी जिवन मौलीक आनी अनुवादीत गद्य आनी पद्य साहित्य रचलें. तांचे संख्यात्मक रचणुकेचे नदरेन खुबूच उणे लेखक तांची बराबरी करूंक पावतात. तांचे गुणात्मक रचणुके मेरेन पावपाचो प्रस्नूच येना.
बच्चनान ज्या धाडसान आपली जीण आपल्या कवितांनी चित्रीत केली तितल्याच धाडसान कथनाची व्याख्या स्पश्ट करतना आपले जिणेची गाथा गद्यान लेगीत साकारली. तांणी ‘क्या भुलूं क्या याद करूं’, ‘नीड का निर्माण फिर’, ‘बसेरे से दूर’, आनी ‘दशद्वार से सोपान तक’ अशा चार खंडांनी आपलें आत्मकथन प्रकाशीत केलें. तेच तांचे अर्दशती जिणेचे चार अध्याय.
तांच्या पद्या विशीं उल्लेख येता तेन्ना तांची सुरवातेची रचना छायावादाच्या वैराग्याचे तुळेन जिणेच्या चड लागींची दिसता. तांची भाशाय लोकसंवेदने कडेन जुळिल्ली जाणवता. सुरवातेक तांणी बरयलां,
मैं एक जगत को भूला, मैं भूला एक जमाना
कितने घटना चक्रो में, भूला मैं आना-जाना
पर सुख-दुख की वह सीमा, मैं भूल न पाया साकी
जीवन के बाहर जाकर, जीवन में तेरा आना
मधूशाला, मधुबाला आनी मधुकलश ह्या काव्या संग्रहां वरवीं तांणी वाचकांच्या मनांत उंचेली सुवात जोडली. बच्चनाच्या काव्य प्रवासांत मधूकाव्याची भुमिका कवीचे वेदना मुक्ती जावन आसा. कल्पानविलासाच्या माध्यमांतल्यान कवीन कांय काळा खातीर यथार्थाची खरसाण विसरपाचो जो यज्ञ केला ताचेंच हें फळरूप म्हणूं येत.
कांय लोकांच्या मता प्रमाण ‘निशा निमंत्रण’ तांची सर्वोत्कृश्ठ रचना. नीशा निमंत्रणांतल्या शंबर गितांनी एकटेपण भोगपी विधूर मनाच्या खर वेदनेचें चित्रण आयलां. सैमांतल्यो ल्हान ल्हान घडणुको कवीक विद्रोही करतात. ‘पंथ नीड का खोज रहा, पिछडा पंछी एक अकेला’ पूण सतरंगिणी (1945) मेरेन पावता म्हणल्यार ‘नीशा निमंत्रणाची’ काळी कुपां अदिकूच गडद जातना दिश्टी पडटात. ‘सतरंगिणी’, ‘प्रणय पत्रिका’, ‘मिलन यामिनी’ तांचे जिणेचो आनंद चड प्रखर जायत वता. 1941 वर्सा तांचे जिणेंत तेजी सुरी नांवाची व्यक्ती खोशयेचीं ल्हारां घेवन आयलीं आनी तांचे जिणेक एक सुखमय झालर फावो जाली. हेच उमेदीन तांणी ‘जो बीत गई सो बात गई’, ‘मुझे पुकार लो’, ‘तुम गा दो’ अश्यो रचना बरयल्यो.
बच्चन एक आशावादी कवी. तांणी प्यार, जवानी, जीवन इनका जादु मैने सब दिन माना अशीं गितां बरयलीं. ‘मिलन यामिनी’ काव्य संग्रहांतल्यान तांचो आशावादी सूर चड गडद जाल्लो दिश्टी पडटा. उच्च शिक्षणाच्या निमतान लंडनाक केल्ल्या प्रवासा वेळार तांणी ‘याद तुम्हारी लेकर सोया, याद तुम्हारी लेकर जागा.’ हें गीत बरयलें आनी त्याच वेळार ‘प्रणय-पत्रिका’ काव्यसंग्रहाचें बीज किल्लून आयिल्लें.
तांच्यो चडश्यो रचना व्यक्तीवादी आत्मानुभावकेंद्रीत आसून तांचे व्यक्तीगत जिणेंतलें सूख-दुख्ख चित्रीत करतात. ते म्हणटात,
मैं जग का भार लिए फिरता हूं
फिर भी जीवन में प्यार लिए फिरता हूं
तांचे कवितेंतले सौंदर्य आनी प्रेम हांचो मेळ गद्य आनी पद्य साहित्यांत दिसून येता.
मैं दिवानों का वेश लिये फिरता हूँ
मैं मादकता का निशेष लिए फिरता हूँ
अशी शब्दांची जादू तांच्या फिल्मी गितांनीय मेळटा.
‘रंग बरसे भिगी चुनर वाली रंग बरसे’, ‘अग्नीपथ, अग्नीपथ अग्नीपथ’… अशीं गितां आयजूय अज्रंवर जावन उरल्यांत.
बच्चन हांणी आपले जिणेंत यश, लोकप्रियताय, नामना, मान-प्रतिश्ठा सगळें मेळयल्लें. समाज आनी साहित्यीक संवसाराचो एक दबाव तांचे लेखणेचेर आशिल्लो. तांणी प्रेमचंद आनी मुक्तीबोध हांचे भशेन समाजीक प्रतिनिधित्व करपी साहित्य बरोवंक ना. तांची लेखणी व्यक्तीवादी साहित्या पुरतीच मर्यादीत आसा. ज्या काळांत भारतांत स्वातंत्र्य चळवळ चलताली ताचो प्रभाव बालकृष्ण शर्मा ‘नवीन’, माखनलाल चतुर्वेदी, रामधारी सिंह ‘दिनकर’ आनी हेर साहित्यकारंचेर जालो आनी तांणी हे चळवळींतल्यान प्रेरीत जावन विद्रोही साहित्याची रचणूक केली. त्याच वेळार अशे कठीण परिस्थितींत लेगीन बच्चन हांणी, मोग, सौंदर्य, ‘हाला’ ह्याच विशयांनी तल्लीन जावन आपली सृजन प्रक्रिया चालू दवरली. पूण ते पुरायपणान राजकारण आनी समाज हाचे पसून अलिप्त रावले नात. दुसरें संवसारीक म्हाजूझ, बंगालाचो दुश्काळ, देशाची विभागणी, गांधीजीच हत्या अश्या घडणुकांचो तांच्या मनाचेर बरोच प्राभव जालो. आनी ह्याच प्रभावांतल्यान तांणी ‘बंगाल का काल’, ‘खादी के फूल’, सूत की माला’ काव्य संग्रह बरयले. पूण सुरवातेक तांच्या काव्यांत वाचकांक आनी रसिकांक मंत्रमुग्ध करपी भावनांची आद्रताय‌ आशिल्ली ती ह्या काव्य संग्रहांत दिश्टी पडना इतलें मात खरें.
बच्चन हांच्या साहित्य कृती भितर ‘मधुशाला’, ‘मधुबाला’, ‘मधुकलश, ‘निशा निमंत्रण’, ‘प्रणय पत्रिका,’ आनी ‘दो चट्टानें’ ह्यो सर्वोत्कृश्ठ कृती आसात असो निश्कर्श काडूं येता. ह्या कृतींनी तांच्या भोव आयामी जिवनानुभवाचें पडबिंब दिश्टी पडटा. तांचे भाशेंतली सहजताय, सरळताय, गेयताय, लयात्मकताय, संगितात्मकताय, अळंकार येवजण, बिम्बा येवजण, रसांचो सोबीत मेळ तांकां समकालीन कवीं भितर एक खेरीत खाशेलपण फावो करून दिता. अशा म्हान साहित्यकारान 18 जानेवारी 2003 वर्सा आपलो जिणे प्रवास सोंपयलो. पूण ते साहित्यीक म्हण तांच्या काव्य रुपांत आनी गितांतल्यान वाचकांच्या आनी रसिकांच्या मनांत सासणाचे अज्रंवर उरतले.

डॉ. किरण पोपकार
9284407917