म्हादय : गोंयचें अस्तित्व लागलां पणाक

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

हालींच कळसा-भंडुरा प्रकल्पा संदर्भांत कर्नाटकान सादर केल्ल्या सविस्तर प्रकल्प अहवालाक (डीपीआर) केंद्रीय जल आयोगान मंजुरी दिल्ल्यान गोंयांत एकूच वादळ घुंवपाक लागलां. ह्या प्रकल्पा वरवीं कर्नाटक राज्य गोंयांत येवपी कळसा आनी भंडुरा ह्या म्हादयच्या दोन उपन्हंयांचें उदक मलप्रभेंत घुंवडावपाक सोदता. गोंयचे धारबांदोड्यां, सत्तरी, दिवचल, सांगें, तिसवाडी, फोंडें आनी बार्देश म्हाल म्हादयच्या उदकाचेर आदन करता. कळसा- भंडुरा धरण बांदपाच्या प्रस्तावा भायर म्हादयचेर डझनभर बांद, कानाल, धरणां बांदून उदक घुंवडावपाचो कर्नाटकाचो हेत आसा. हें सगळें उणें आशिल्लें म्हूण काय किदें, दुसरे वटेन महाराष्ट्र राज्य म्हादयचें उदक वापरून वीज तयार करपाक दोडामार्गार विर्डी धरण बांदता. गोंय वटेन व्हांवपी म्हादयचें उदक घुंवडावपा खातीर शेजारच्या राज्यांची फाटल्या पन्नास वर्सां सावन चलिल्ली खटपट, म्हादयची सैमीक वाट, उदका खातीर गोंय-कर्नाटका मदीं परतून एकदा चिगळून आयिल्लो वाद, पर्यावरणतज्ञांचें मत, कर्नाटकाचें कटकारस्थान, पणाक लागिल्लें गोंयचें अस्तित्व, गोंय सरकाराची भुमिका हाच्या विशीं लोकजागृताय करपाच्या हेतान म्हादयच्या भुत-वर्तमान-भविश्यांतल्या वाटचालींचो घेतिल्लो हो एक आढावो.
उदक घुंवडावपा फाटलो हेत
कळसा – भंडुरा प्रकल्पा वरवीं हुबळी, बागलकोट, गदग, धारवाडच्या लोकांची पियेवपाची आनी शेती-बागायती खातीर उदकाची सोय करपा खातीर कर्नाटक गोंयांत येवपी म्हादयचें उदक मलप्रभेंत घुंवडावपाक सोदता, अशें कर्नाटक सरकारान कळीत केलां.
म्हादयचो जल्म कर्नाटक राज्यांत बेळगांव जिल्ल्यांतल्या खानापूर तालुक्यांत वशिल्ल्या देगांव ह्या गांवांत जाता. हो गांव अस्तंत घाटांत, गोंयच्या म्हादय वन्यजीव अभयारण्याचे कुशीक वशिल्ल्या, कर्नाटकाच्या भीमगड वन्यजीव अभयारण्यांत जाता. कळसा व्हाळांतल्यान व्हावपी, 111 किलो मीटर लांबायेची म्हादय न्हंय गोंयच्या बाराजण, लाडक्याचो वझरो, जळवंटी घसघशांचो श्वास. देगांवच्या कळसा व्हाळांतल्यान, सुर्ला वटेन व्हांवपी कर्नाटकाचे ‘महादई’क सत्तरीच्या उस्ते गांवांत ‘म्हादय’ म्हूण वळखतात. सत्तरीची म्हादय तीच पणजेची मांडवी. हे न्हंयचें 35 किमी पात्र कर्नाटकांत तर 76 किमी पात्र गोंयांत येता.
मान्यताये बगर प्रकल्प
कणकुंबी मान्यताये बगर प्रस्तावीत प्रकल्पाच्यो कर्नाटक राज्याच्यो हालचाली चलतात. 1980 रान राखण कायदो आनी 1972 वन्यजीव संरक्षण कायदो मोडून कर्नाटकान गोंय राज्या वटेन व्हांवपी व्हाळांचें उदक घुंवडावपाक सुरवात केल्या. सर्वोच्च न्यायालयांत खटलो चालू आसतनाय कर्नाटकान बेकायदेशीरपणान उदक मलप्रभेंत घुंवडावपाचें काम चालूच दवरलां. 2006 वर्सा सावन कर्नाटक भुयारी कालवे बांदून गोंयांत येवपी उदक पुराय तरेन उरफाटे दिकेन घुंवडावन मलप्रभेंत सोडपाचो यत्न करता. लवाद आनी सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्णयाक किकोंत करून कर्नाटकान भुयारी कालव्यां वरवीं बऱ्याचशा प्रमाणांत उदक घुंवडायलां. बाराजण, लाडक्याचो वझर, जळवंटेच्या घसघशांची अचकीत उणी जाल्ली उदकाची पातळी, गोंया वटेन व्हांवपी सुकिल्ले व्हाळ, मान्यताय नासतना कर्नाटकान प्रकल्प बांदपाच्या हेतान कणकुंबी हांगा केल्ली मातयेची चांचणी आनी शीम मेरावणी पळयल्यार हाची प्रचिती येता. जमनी पोंदच्या कालव्या वरवीं उदक घुंवडायल्ल्यान, कळसा आनी पारवड व्हाळांचो संगम जावन गोंया वटेन येता त्या व्हाळाचें उदक सुकलां. कर्नाटक सरकार कळसा, भंडुरा सयत सुर्ला, हल्तारा, पाळणा, कटला, बैल, इरती, मरुडहल्ल, टेलरेस, पानशिरा, कोटणी सारकिल्ल्या म्हादयच्या उपन्हंयांचें उदक घुंवडावपाच्या यत्नांत आसा. हें साध्य करपा खातीर फुडारांत डझनभर धरणां, पाट आनी जमनी पोंदच्यान कालवे बांदपाचो कर्नाटकाचो प्रस्ताव आसा.
गोंयचेर कितें परिणाम जातलो?
कर्नाटकान प्रस्तावीत कळसा- भंडुरा प्रकल्प उबारल्यार गोंयच्या लोकांक पियेवपाच्या उदकाची चणचण जाणवतली. गोंयचीं अभयारण्यां जशें बोंडला, भगवान महावीर, म्हादय रानजीव अभयारण्य, सलीम अली सुकण्यांचें अभयारण्य, मोलें राष्ट्रीय उद्यान म्हादयच्या उदकाचेर निंबून आसात. हें उदक घुंवडावपाक कर्नाटकाक येस आयल्यार गोंयचे लोकजिणेचेर आनी जैवविविधतायेचेर विध्वंसक परिणाम जातले अशें अभ्यासतज्ञ सांगता. केंद्र सरकारान मान्यताय दिल्ल्या सुदारीत आराखड्या प्रमाण कर्नाटकान म्हादयच्या उपन्हंयांचें उदक मलप्रभेंत घुंवडावपाची येवजण चालीक लायल्यार ताचो थेट फटको बसतलो तो सैमसोबीत सत्तरी तालुक्याचेर. कर्नाटकान कुरापती केल्यार सत्तरी भागांतल्या शेतां-भाटां-कुळागारांचेर भोवळ येवपाची भिरांत अभ्यासतज्ञांनी उक्तायल्या.
1998 सालांत देउस्कर समितीन उदक वापरा संबंदान तयार केल्ल्या बृहद आराखड्यांत म्हादयच्या पात्रांत उदकाची कमतरताय आसा म्हणपाचें कळीत केल्लें. वाडटे उदरगतीक लागून वर्स 2050 म्हणसर हो उणाव वाडत वतलो अशें देउस्कर समितीन म्हणलां.
सद्याचे परिस्थितींत, गोंय राज्याक दर दिसा सुमार 101 एमएलडी उदकाचो उणाव भासता अशें हालींच विधानसभेंत एका प्रस्नाक जाप दितना भौशीक बांदकाम मंत्री निलेश काब्राल हांणी सांगलें. 383 एमएलडी उदकाची गरज आशिल्ल्या गोंयाक दर दिसा 282 एमएलडीच उदक दिवप शक्य जाता अशें मंत्र्यांन मुखार सांगलें.
अस्तंत घाटाच्या अस्तित्वाचेर गदा
अस्तंत घाट वा अस्तंत दोंगरमाळ ही संवसारांतली सगळ्यांत गिरेस्त अशी दोंगरमाळ. जैवविविधतायेन नटिल्ली, गोंय, कर्नाटक, महाराष्ट्र, तामीळनाडू, गुजरात, केरळ राज्यां तर दादर आनी नगर हवेली तशेंच पोंडीचेरी हया केंद्रशासीत प्रदेशांतल्यान वाट काडत वचपी, 1.6 लाख चौरस किलो मीटर लांबाय आशिल्ली सह्याद्री ही संवसारांतली सगळ्यांत व्हडली दोंगरामाळ. जैवविविधतायेचो ‘हॉटस्पॉट’ म्हूण फामाद आशिल्ली ही दोंगरमाळ कितल्याशाच झाडां-पेडां, जनावरांक, थळाव्या, स्थलांतर करपी सुकण्या-सवण्यांक तशेंच हेर मोनजातीक आलाशिरो दिता. अस्तंत घाटाचें म्हत्वाचें आंग आशिल्ल्या गोंयचे जिवनदायनीचेर आयिल्लें संकट थेट अस्तंत घाटाच्या अस्तित्वाचेर चपको मारतलें.

हेर राज्यांचेंय अतिक्रमण?
शेजराच्या हेर बळिश्ट राज्यां कडल्यानूय गोंया वटेन व्हांवपी म्हादयच्या उदकाचेर अतिक्रमण जातलें, हातूंत दुबाव ना. 15 लाख लोकसंख्येचे भारतांतल्या सोबीतकायेन नटिल्ल्या सगळ्यांत ल्हान गोंय राज्याचे जिवनदायीनीचेर आयज व्हड संकट कोसळां. एके वटेन महाराष्ट्र तर दुसरे वटेन कर्नाटक गोंयची जिवनदायीनी ओरबाडपाक सोदता. कर्नाटक कळसा-भंडुरा प्रकल्प उबारपाक जिवाचें रान करता तर महाराष्ट्र राज्यान डिसेंबर 2007 सावन सिंधुदुर्गांतल्या दोडामार्ग जिल्ल्यांत कट्टीका व्हाळाचेर विर्डी धरण बांदपाचें काम सुरू केलां.
गोंय सरकाराचें मत, भुमिका
म्हादय विशीं सर्वोच्च न्यायालयांत लडाय सुरू आसा. गोंय सरकारान कर्नाटकाक रानां जीव कायद्या खाला नोटीस धाडल्या. तेभायर, कळसा – भंडुरा

प्रकल्पाचें काम करपाक कर्नाटकाचेर बंदी घालची अशी मागणी करपी अर्ज गोंय सरकारान सर्वोच्च न्यायालयांत दाखल केला. म्हादय जल तंटा लवादान कर्नाटकाक वाटपांत आयिल्ल्या निवाड्याक गोंय सरकारान सर्वोच्च न्यायालयांत आव्हान दिलां. केंद्रीय जल आयोगान कळसा-भंडुरा प्रकल्पा खातीरच्या कर्नाटकाच्या सविस्तर प्रकल्प अहवालाक दिल्ली मान्यताय फाटीं घेवची आनी म्हादय उदका-प्राधिकरण बेगिनात बेगीन स्थापन करचे अशी मागणी गोंयच्या शिश्टमंडळान केंद्रा कडेन केल्या. तशेंच, म्हादय प्रस्नाचेर कायदेशीर अभ्यास करून म्हादयचें उदक वाटोवपा खातीर सरकारान सभाघर समिती स्थापन केल्या. म्हादयचें उदक घुवंडावपा संदर्भान कर्नाटकाच्या विरोधांत आशिल्लीं अतिरिक्त कागदपत्रां, म्हादय जल तंटा लवाद आनी सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्देशांचें उल्लंघन नदरेक हाडून दिवपी अशे दोन अर्ज गोंय सरकारान पुराव्यां सयत सर्वोच्च न्यायालयांत दाखल केल्यात.
म्हादयचे बाबतींत गोंय सरकार मातूय तडजोड करचें ना. सर्वोच्च न्यायालयांत सुरू आशिल्लो म्हादय संदर्भांतलो लडो सदोदीत कायम उरतलो अशें मुखेलमंत्री प्रमोद सावंत हांणी म्हणलां. गोंयाक विस्वासांत घेनासतना केंद्रीय जल आयोगान कर्नाटकाच्या अहवालाक दिल्ली मान्यताय म्हणल्यार गोंयचेर केंद्रान केल्लो खर अन्याय अशें मत केंद्रीय मंत्री श्रीपाद नायक हांणी उक्तायलां.
कळसा – भंडुरा प्रकल्पाक मान्यताय दिल्ल्याची कसलीच सुचोवणी केंद्रान गोंय राज्याक दिवंक ना. प्रस्तावीत आराखड्याची प्रत वा प्रकल्पाक मान्यताय दिल्ल्याचीं कागदपत्रां वाचल्या उपरांतूच परिस्थितीचो अंदाज येतो आनी त्या उपरांतूच निर्णय घेवप शक्य जातलें अशें अॅडव्होकेट जनरल देविदास पांगम हांणी सांगलां.
जल नियोजन प्राधिकरणाची मागणी
लवादान जरी कर्नाटकाक उदक दिल्लें आसलें तरी हो विशय न्यायालयांत आसा. लवादाच्या निवाड्याक गोंय सरकारान सर्वोच्च न्यायालयांत आव्हान दिला. केंद्रान एकतर्फी मान्यताय दिल्लो कळसा-भंडुरा प्रकल्प गोंयच्या अभयारण्य तसोच कर्नाटकाच्या राखीव रान वाठारांत येता. अशा राखीव वाठारांत खंयचोय प्रकल्प उबारतले जाल्यार रानां-जीव कायद्या खाला रानां जीव मंडळ तशेंच पर्यावरण मंत्रालयाचो परवानो घेतले खेरीत काम सुरू करपाक मेळना. हे सगळे परवाने घेवप बंधनकारक आसता. कर्नाटकान ह्या खंयच्याच मंत्रालया कडल्यान परवानो घेवंक नाशिल्ल्यान केंद्रीय जल आयोगान ह्या प्रकल्पाक दिल्ली मान्यताय केंद्र सरकारान फाटीं घेवची अशी मागणी गोंय सरकारान केल्या. मजगतीं, रानजीव कायदो मोडिल्ल्या प्रकरणान गोंय सरकारान रानां संरक्षण कायद्याच्या कलम 29 खाला कर्नाटकाक नोटीस धाडल्या. तेभायर, म्हादयच्या उदकाचेर नदर दवरून कर्नाटकाच्या मनमानी कारभाराचेर आळाबंद हाडपा खातीर केंद्रान बेगिनात बेगीन जल नियोजन प्राधिकरणाची स्थापणूक करची अशी मागणी गोंय सरकारान केल्या.
शेजारच्या गांवांचो म्हादय लड्याक तेंको
केंद्रीय जल आयोगान म्हादयचें उदक मलप्रभेंत घुंवडावपाक कर्नाटकाच्या सविस्तर प्रकल्प अहवालाक (डीपीआर) मंजुरी दिल्ल्या कृतीचो महाराष्ट्राच्या कृष्णा बचाव पंगडान निशेध केला. उदकाची सैमीक वाहिनी घुंवडावपाचो कर्नाटकाचो यत्न अस्तंत घाटाच्या गिरेस्त जैवविविधतायेचेर विपरीत परिणाम करतलो अशें कृष्णा बचाव आंदोलनाचे अध्यक्ष आबासाहेब चव्हाण हांणी म्हणलां.
‘गोंया परस कर्नाटकाचें पारडें केंद्रांत जड आशिल्ल्यान, मोव दिसता थंय खणपाचें काम चालू आसा. सैमाक किकोंत करून अशें पद्धतीन उबारिल्ले प्रकल्प येता त्या काळांत जैवविविधताय नश्ट करपाक कारणीभूत थारतले. आयचे राजकीय हीत सादपाक, एखाद्या राज्यान चलयल्ली मनमानी खपोवन घेतल्यार, फाल्यां भारतांतलीं हेर राज्यां आपल्या सोयी प्रमाण उदकाची दिका बदलपाक सुरवात करतलीं. परिणामी, उदकाचे पातळेचो तोल हालतलो आनी फुडारांत देशाक एका परस एक व्हड सैमीक अरिश्टाक तोंड दिवचे पडटलें’, अशें चव्हाण हांणी म्हणलां. राजकीय फायद्या खातीर पर्यावरण आनी जैवविविधताये कडेन केल्लो हो खेळ फुडारांत म्हारग पडटलो अशें तांचें मत.
कणकुंबीच्या माऊली देवळाचे अध्यक्ष रघुनाथ दळवी हांणी प्रस्तावीत कळसा- भंडुरा प्रकल्पा खातीर जमनी पोंदा बांदिल्ल्या कालव्यांक लागून लोकांक कितल्या अरिश्टांक तोंड दिवचें पडलें हाचो पाढोच वाचलो. ‘प्रस्तावीत उदक प्रकल्पाचो कणकुंबीच्या लोकांक काडयेचोय फायदो जालो ना. भुयारी कालवे बांदिल्ल्यान गांवच्या कंकराच्या घरांक आनी माऊली देवळाच्या वणटींक तडे गेले. उदकाच्या सैमीक प्रवाहाच्या आड गेल्यार कर्नाटकाक विध्वंसक परीणाम भोगचे पडटले’ अशें दळवी हांणी म्हणलां.
उत्तरेचे म्हादयचें दक्षीणे कडेन नातें
मांडवी आनी जुवारी ह्यो गोंयच्यो दोन मुखेल न्हंयो. वयर नमूद केल्ल्या प्रमाण, कर्नाटकांतल्या देगांवांत जल्माक आयिल्ली म्हादय हीच गोंयचे राजधानीची तान भागोवपी मांडवी. मांडवी आनी जुवारी ह्यो दोन न्हंयो मुखार लोकजिणेचें कल्याण करत गोंयच्या फांट्यांनी व्हांवता आनी निमणे कडेन 15 कि.मी. लांबायेच्या कुंभारजुव्यां पाटांतल्यान व्हांवत अरबी सागराक मेळटा.
अशें म्हणटात की सुमार वीस-हजार वर्सां पयलीं जुवारी आनी मांडवी ह्यो दोन वेगवेगळ्यो न्हय तर एकूच न्हंय आशिल्ली. त्यावेळार हे न्हंयक जुवारी वा अघनाशिनी ह्या नांवान वळखताले. कालांतरान, हवामान बदल, सैमीक अरिश्टां आनी हेर कारणांक लागून ह्या न्हंयांचे दोन फांटे जाले.
म्हादयचें उदक घुंवडायल्यार, म्हादयच्या उदकाची पातळी उणी जातली. हाका लागून, न्हंयची खारसाण वाडटली आनी ह्या वाडटे खारसाणेचो परिणाम समुद्रजीव, रानजीव आनी पर्यायान थेट गोंयचे लोकजीणेचेर जातलो.
पर्यावरणतज्ञ, अभ्यासकांचें मत
म्हादयचें उदक घुंवडायल्यार गोंयकार उदकाक पादिशेर जातले अशें अभ्यासतज्ञ म्हणटा. म्हादयची सैमीक वाट आडावन न्हंयचें उदक घुंवडायल्यार गोंयाक फुडारांत उदका खातीर तळमळचें पडटलें अशें पर्यावरणतज्ञ राजेंद्र केरकार हांणी म्हणलां. श्री. केरकार हांच्या म्हणण्या प्रमाण, कर्नाटक राज्य म्हादयच्यो सगळ्यो उपन्हंयो घुंवडावपाचे तजविजेन आसा. कर्नाटक सरकार बुद्धीमान खेळी खेळटा. पियेवपाच्या उदकाची गरज आशिल्ल्याचो दावो करून, म्हादयचें घुंवडायल्लें उदक कर्नाटक सरकार उसाची लागवड करूंक वापरपाक सोदता.
‘उसाची लागवड केल्यार कांय हरकत ना. पूण शेजारच्या राज्याक उदकाची चणचण आसतना कटकारस्थानां करून उदक घुंवडावप आनी तांच्या खुस्तार चड उदक लागपी पिकाची लागवड करप चुकीचें’.
म्हादयचें उदक घुंवडायल्यार गोड्या उदकाचें प्रमाण उणें जातलें आनी न्हंयची खारसाण वाडटली. उदकाची खारसाण वाडल्यार गोड्या उदकांतलें नुस्तें जसो शेंवटो, जाका राज्य नुस्त्याचो दर्जा दिला, ताचें अस्तित्व शेणटलें. शेती, नुस्तेमारी, पर्यावरणाचो नाश जातलो. परिणामान, फुडल्या पिळग्यांक गोड्या उदका खातीर झगडचें पडटलें, अशें श्री. केरकार हांणी म्हणलें. ‘कर्नाटकाचे आमदार, खासदार म्हादयचे उदक घुंवडावपा बाबतींत अभ्यास करून आपलीं मतां मांडटा. जांव सत्ताधारी वा विरोधी पक्ष, म्हादयचें उदक घुंवडावपाच्या विशयाचेर कर्नाटकाचें एकमत जाता. दुर्दैवान, गोंयांत आमकां हाच्या उरफाटें चित्र पळोवपाक मेळटा’.
1972 चो वन्यजीव कायदो वापरचो
म्हादय वाचोवपाच्या हेतान उपाय सुचयतना श्री. केरकार हांणी म्हणलें की कर्नाटकाच्या आड गोंय सरकारान 1972 चो वन्यजीव कायदो प्रभावीपणान वापरचो. म्हादयचो वाठार ‘वाग राखीव वाठार’ म्हूण घोशीत केल्यार हो प्रस्न सुटावो जातलो. कायद्या प्रमाण, व्याघ्र वाठारांतलें उदक वळोवपाक मेळना. लोक वसणुकेचे आनी शेत लागवडीचे वाठार सोडून उरिल्लो वाठार वाग राखीव वाठार म्हूण घोशीत केल्यार कर्नाटकाच्या मनमानी कारभाराचेर कायद्याची बडी मारप शक्य जातलें. म्हादय वाठार व्याघ्र वाठार म्हूण अधिसुचीत केल्यार सर्वोच्च न्यायालयांत गोंयची बाजू घटमूट जातली अशें श्री. केरकार हांचें मत आसा.
ह्या विशयाचेर उलयतना म्हादय बचाव आंदोलनाच्यो धडाडीच्यो वांगडी निर्मला सावंत हांणी म्हणलें, ‘कर्नाटकांतली बेनिहल्ला न्हंय म्हादय परस जवळ जवळ तीन पट व्हड आसा. कोयर आनी प्लास्टीक उडयल्ल्यान हें न्हंयक पावसाच्या दिसांनी हुंवार येता. नितळ आशिल्ल्या म्हादय न्हंयचें उदक घुंवडावन धारवाड, हुबळी वाठारांतल्या लोकांच्या पियेवपाच्या उदकाची सोय करपाची तरतूद करून कर्नाटक आयत्या बिळांत नागोबा जावपाक सोदता’. कर्नाटकान येवजिल्यार, बेनिहळ्ळा न्हंयेंतलो चिखल (डिसिल्टिंग) काडून हें उदक पियेवपाक उपयुक्त करप शक्य आसा. न्हंयंतलो कोयर काडून ती नितळ केल्यार ताचे दोट्टी फायदे जातले. पावसाच्या दिसांनी न्हंयक हुंवार येवपाचो धोको उणो जातलो आनी धारवाड, हुबळी वाठारांतल्या लोकांची पियेवपाच्या उदका खातीर जावपी चणचणूय थांबतली. विकासाच्या नांवा खाला बांयो, तळयो, झरे आडायल्यार वा घुंवडायल्यार मुखावेले पिळगेक ताचे गंभीर परिणाम भोगचे पडटले अशी शिटकावणी निर्मला सावंत हांणी दिल्या.
गोंयकारांची जापसालदारकी
म्हादय गोंयची जीवनदायिनी आशिल्ल्यान तिका सांबाळप, तिची राखण करप ही दर एका गोंयकाराची जापसालदारकी. ‘गोंयचे लोक सुशेगाद’ हो शेजारच्या राज्यांचो आशिल्लो गैरसमज गोंयकारांनी मोडून काडपाची गरज आसा. गोंय जरी सान आसलें, गोंयचे लोक जरी जेवन- खावन धादोशी आसले तरी गोंयकार उठ्ठा तेन्ना अख्खे जगाक पेटोवपाची तांक घेवन तो उठ्ठा हाची परतून एकदा जाणीव करून दिवपाचो वेळ आयला.
म्हादयचे जागृताये खातीर विरोधी पक्ष, सरकारी, बिगर सरकारी संघ, विद्यार्थी संघ, समाजीक, राजकीय वावुरपी, सैममोगी, जाळवणदार, शिकिल्ले, अडाणी, साहित्यीक, संगीतकार, धर्मगुरुंनी जात, पात, पक्ष, लिंग, धर्म, वाठार, विसरून वेगवेगळ्या वाठारांतल्या, विंगड विंगड मळार वावुरपी समेस्त गोंयकारांनी एकवटान दिल्लो लडोच आतां म्हादयचें आनी प्रत्यक्षान गोंयचें अस्तित्व तिगोवन दवरपाक शकतलें. म्हादयचें अस्तित्व राखून दवरप कितलें गरजेचें हें हेरांक पटोवन दिवपा खातीर दर एकल्यान आपल्या कडेन जाता ते परीन जनजागृताय करची. लेखकान आपल्या लिखाणांतल्यान, गायकान आपल्या पदांतल्यान, धर्मगुरुंनी शेरमावांतल्यान, चित्रकारान चित्रांतल्यान तर नाटककारान नाटकांतल्यान लोकजागृताय करपाचो यत्न करचो. राजकारण कुशीक दवरून राज्यांतल्या सगळ्या फुडाऱ्यांनी तशेंच कार्यकर्त्यांनी म्हादय वाचोवपाक एकवट दाखयलो जाल्यारूच हें शक्य जातलें.

केन्ना सावन वाद चलता ?

कर्नाटकाचो गोंय राज्या वांगडा म्हादयच्या उदकाक लागून वाद सुरू आसल्यार उणींच तीं 50 वर्सां जातलीं. ताचो हो घटनाक्रम.
1973 – म्हादयच्या उदकाचो वापर करून वीज तयार करपाचो प्रकल्प बांदपाचे दिकेन कर्नाटक आपलीं यंत्रा घुंवडावपाक लागलें.
1988 – दुधसागर धबधब्याचे मुखेल स्त्रोत कटला आनी पाळणा व्हाळांचें 3.85 टीएमसी उदक सुपा जलसंचयांत घुंवडावपाचो प्रस्ताव कर्नाटकान मांडलो. त्याभायर, खांडेपार न्हंयचें 1.06 टीएमसी उदक घुंवडावपाचोय प्रस्ताव आशिल्ल्याचो हावेस कर्नाटकान उक्तायलो.
1990 – गोंय राज्यान कटला आनी पाळणा वळोवपा विशींच्या कर्नाटकाच्या प्रस्तावांचेर आक्षेप हाडलो.
1998 – म्हादयच्या उदक वापरपा संबंदान बृहद आराखडो तयार करपाक गोंय सरकारान देऊस्कर समितीची स्थापणूक केली.
1999 – देऊस्कर समितीन म्हादय संबंदीत सविस्तर अहवाल गोंय सरकाराक सादर केलो.
2002 – जल संसाधन मंत्रालयान कर्नाटकाक 7.56 टीएमसी उदक घुंवडावपाक मान्यताय दिली.
ऑक्टोबर 2006 – कर्नाटकाचे आदले मुखेलमंत्री बी. एस. येडीयुरप्पा हांणी कळसा प्रकल्पाचो बुन्यादी फातर बसयलो.
2006 – तत्कालीन मुखेलमंत्री मनोहर पर्रीकर हांणी जल संसाधन मंत्रालयान कर्नाटकाक उदक घुंवडावपाक दिल्ले मान्यताचेर स्थगिती मेळयली.
2009 – म्हादय बचाव आंदोलकांनी रान संरक्षण कायद्या खाला सर्वोच्च न्यायालयांत याचिका दाखल केली.
2010 – सालांत म्हादय जल तंटा लवादाची स्थापणूक जाली.
2014 – सर्वोच्च न्यायालयाच्या आदेशा प्रमाण कर्नाटकान कळसा कालव्याचें तोंड दोनूय वटांनी चिरे लावन बंद केलें.
2015 – गोंय, महाराष्ट्र आनी कर्नाटक ह्या तिनूय राज्यां मदलो उदका संबंदीत वाद मिटना तो मेरेन कळसा – भंडुरा वरवीं उदक न घुंवडावपाचो म्हादय जल तंटा लवादान कर्नाटकाक आदेश दिलो.
2016 – मान्यताय मेळ्ळ्या शिवाय कळसा प्रकल्पाचें बांदकाम फुडें व्हरचे ना अशी हमी कर्नाटकान सर्वोच्च न्यायालयाक दिली.
2017 – मान्यताये परस चड उदक घुंवडावपाची कर्नाटकान केल्ली मागणी लवादान धुडकारली.
2018 – मातयेचो भर घालपाचें कारस्थान करून कर्नाटकान मान्यताये परस चड उदक मलप्रभेंत घुंवडायलें.
14 ऑगस्ट, 2018 – लवादान, सक्तीचें दाखले घेतल्या उपरांत कर्नाटक 13.42 टीएमसी उदकातलें 8.02 टीएमसी उदक वीज तयार करपाक, 1.5 टीएमसी उदक पियेवपा खातीर तर 3.9 टीएमसी उदक कळसा-भंडुरा प्रकल्पा मार्फत घुंवडावपाक शकता अशें कळीत केलें.
20 ऑगस्ट, 2018 – गोंय, कर्नाटक आनी महाराष्ट्र ह्या तिनूय राज्यांनी म्हादयचें उदक वाटपावेल्यान सर्वोच्च न्यायालयांत खासा याचिका दाखल केली.
29 डिसेंबर, 2022 – जल संसाधन मंत्रालयान कळसा-भंडुरा प्रकल्पाच्या सुदारीत सविस्तर प्रकल्प अहवालाक मान्यताय दिली.

म्हादय वाठार व्याघ्र वाठार म्हूण अधिसुचीत केल्यार सर्वोच्च न्यायालयांत गोंयची बाजू घटमूट जातली.
कर्नाटकान येवजिल्यार, बेनिहळ्ळा न्हंयेंतलो
चिखल (डिसिल्टिंग) काडून हें उदक पियेवपाक उपयुक्त करप शक्य आसा. न्हंयंतलो कोयर काडून ती नितळ केल्यार ताचे दोट्टी फायदे जातले.
जांव सत्ताधारी वा विरोधी पक्ष, म्हादयचें उदक घुंवडावपाच्या विशयाचेर कर्नाटकाचें एकमत जाता. दुर्दैवान, गोंयांत आमकां हाच्या उरफाटें चित्र पळोवपाक मेळटा.
पियेवपाच्या उदकाची गरज आशिल्ल्याचो दावो करून, म्हादयचें घुंवडायल्लें उदक कर्नाटक सरकार उसाची लागवड करूंक वापरपाक सोदता.

(लेखिका पत्रकारितेची विद्यार्थिनी आसात.)

स्त्रिग्धरा नायक
9545199535