गोंयचीं लोकगितां : शिक्षणांत शुकशुकाट, संवर्धनाक कळाव

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

लोकसाहित्य हें सगल्या साहित्याचो मूलस्त्रोत आनी संस्कृती ही माणसुकेची झर. मनशाचे जिणेचीं हीं दोनूय आंगां जर आमी शेणोवन बसले जाल्यार कशें जातलें?

लोकगितां हो लोकवाङ्मयाचो एक मुखेल वांटो. तो आसता लोकमानसाचो एक कलात्मक तेच परी सांस्कृतीक आविश्कार. म्हणूनच लोकसंस्कृती आनी लोक-इतिहासाचें मुळावें साधन म्हण इतिहासाचे अभ्यासक लोकगिता कडेन पळयतात. ताचें म्हत्व मानून घेतात. लोकगीत म्हणल्यार समूहमन व्यक्त करपी समूह-प्रतिभेची निर्मणी आसता. ताची रचना आशयाचे नदरेन सादी आनी सरळ आसता. ती रचना वांगडा लय, ताल, संगीत हांकां घेवन येता. ताका लागून तें मनाचें आकर्शण केंद्र जाता. लोकगीत आयकतल्याचें चित्त सट्ट करून ओडून घेता. कारण ताची अंगभूत शक्त ही आवाहनात्मक आसता.
लोकगीत म्हणल्यार एक सुरेल सुरावट. ताल, काव्य, स्फूर्त, प्रेरणा आनी इतिहासीक घटक हांचें तें अप्रूप रसायण थारता. तांचे मदलें अळंकारांचें लवलवीतपण, तातूंतली तालबद्धता आनी मनशाच्यो चित्तवृत्ती बदलपाची तांची सभावीक शक्त, आयकतल्याक खिणा भितर भावता. लोकगितां आमच्या मुखार येतना सरभोंवतणच्या भौसाची रूच म्हण, भौसाचो आदर्श म्हण, भौसाचे मान्यतायेन परगट्टात. तीं एके पिळगे कडल्यान दुसरे पिळगे मेरेन मौखीक परंपरेन वतात. तेन्ना तातूंतलीं उतरां, नाद, स्वर, संगीत आनी कांय वेळार संघर्श हातूंत खूबसो बदल जाता.
जिबेचेर जतनाय
गोंयांतल्या गांवगिर्‍या वाठारांत जीं लोकगितां गायतात तांकां आतां मेरेन सांगिल्लें निवेदन पुरायेन लागू पडटा. आमचीं लोकगितां मौखीक परंपरेन चलत आयल्यांत. जेन्ना हीं गितां रुपकाराक आयलीं तेन्ना तीं चडशीं निरक्षर लोकांच्या ओंठांतल्यान परगटलीं. भौसाचे जिबेचेर तांची जतनाय जाली. लोकभास म्हणल्यार भौसाची पारंपारीक उतरावळ. भास धा कोसांचेर बदलता अशें म्हणटात. लोकभाशेचो तो सभावधर्म. ताका लागून एके जमातीची उतरावळ ती तश्या तशी दुसरे जमातींत आसप कठीण. ते उतरावळीचो संबंद तांचे दिसपट्टे जिवनप्रणाली कडेन पुरायेन संबंदीत आसता. जशी जमातीची जिवनप्रणाली तांचे परंपरे प्रमाण बदलत वता तशें उतरावळीच्या उच्चारणांत बदल जाता. उच्चारणांत बदल जालो म्हणटगीर संदर्भ सुट्टात. संदर्भ सुटले जाल्यार अर्थावणी बदलता. आनी मूळ लोकगिताचो अर्थ-संदर्भ शेणटा. अशे तरेन लोकगितांत बदल जावपाची ही एक प्रक्रिया.
लोकगिताची आवाहनात्मक शक्त आनी ताची सभावीक अशी समूहमनाची भावना ह्या गुणांक लागून ताका मंत्राची प्रतिश्ठा मेळूंक पावल्या. तीं लोकजिणेंतले खंयचे तरी कृती कडेन संबंदीत आसतात. ताका लागून आनी गितांतले सांगितीक रस-निर्मणेक लागून तीं तिगून उरतात. गिताची स्वना कितलीय पोरणी आसली तरी लोकाचारांत तें गीत सदांच नवेपण घेवन येता. त्याच प्रमाण बदलत्या काळानुरूप नवे उतरावळीचेर पोरण्याचें कलम बांदपाची करणी लोकगितांत चालूच आसता. ताका लागून ते सदांकाळ पोरणे आनी सदांकाळ नव्या अवतारांत परगटल्यार अजाप मानू नये.
तिरस्कारान पळोवपाचो कल
तशें पळोवंक गेल्यार लोकगीत हें मुळांत व्यक्तीगत निर्मणी. ते निर्मणेचें विकसन जावन ताका भौसाची मान्यताय मेळटा. गावपी ताचें गायन करता तेन्ना तो तातूंत आपलीं उतरां घालता. ताका लागून गिताचो आशय पोरणो आसूनय नव्या प्रेरणांक लागून नव्या उतरांनी अभिव्यक्त जाता. म्हण तातूंत बदल जावप घडटा. हाची भोव बरी देख म्हणल्यार गोंयांतली गावन काणी, गुडुल्या गाणीं, बंदवड, झाडो, माळेगान, रणमालें (जत) हे लोकगीत-गायन प्रकार. पूण हे सगले गायनाचे प्रकार तरेकवार जमाती आपापले परंपरे प्रमाण करतात. निरक्षरांनी रचिल्ल्या ह्या म्होंवाळ लोकगितां कडेन थोड्या-भोव तुच्छतेन वा तिरस्कार पळोवपाचो कल अर्धशिक्षीत पिळगे मदीं मुजरत दिसता.
आनीक एक तथाकथीत अभ्यासक मंडळीचो कल हालींसरा गोंयांत दिसूंक लागला. तो म्हणल्यार ‘आपूण लोकगितां रचता’ अशे भुमिकेंतल्यान पुस्तकांची निर्मणी! लोकसाहित्याच्या शास्त्रशुद्ध अभ्यासाची येदी व्हडली परंपरा चलत आयिल्ल्या आमच्या देशांत आनी सुपुल्ल्या गोंयांत असो विचार मनांत हाडपी कांय तरण्यो व्यक्ती दिसतगीर कपलार हात मारपाची पाळी येता. पारंपारीक होंवयां सारक्या लोकगितांच्यो नव्यो रचना म्हण स्वरचीत कविता पाडप आनी अजाप म्हणल्यार, तांची मोट्या दबाज्यान उजवाडावणी करपी वेवसायीकय हांगा आसात, हें लोकसाहित्याच्या संवर्धन आनी जतनायेचे नदरेन खूब धोक्याचें आसा. लोकवाङ्मयाचें मळ म्हणल्यार वंय, आडो, आडांबे नाशिल्लें मळ. जाय ताणें येवन
पोटभर चरिल्ल्याचें समाधान मानचे परस हातूंत घोसोळ घालून आनी धुमशाण कांडून ताची अज्ञानान लुकसाणी जाता ती पळोवन दुख्ख जाता. खंयच्याय लोकसाहित्य प्रकारा विशीं बरयतना, ताचो फावो तो पूर्वाभ्यास करप गरजेचें. ती वृत्ती दिसप कठीण जालां. म्हणच लोकसाहित्य आनी तांतल्या तातूंत लोकगितां, गीत काणयो, विधीगितां हांची राखण, जतनाय, संवर्धन जावपाचे नदरेन आज मेरेन जाल्लो वावर फावो ते जाणविकायेन मुखार चालीक लावप भोव गरजेचें आसा.

शिगमो आनी परिक्षांचे दीस
गोंयच्या लोकगितांच्या संवर्धनाचे नदरेन आमच्यो सरकारी आनी निम-सरकारी संस्था आपले परीन वावर करतातच. पूण ह्या वावराक एक फावो तशें मुळावण, एक घटमूट बुन्याद निर्माण करप गरजेचें आसा. त्या खातीर शालेय शिक्षणाच्या पावंड्यार ही जाणविकाय आनी आवड आमच्या फुडल्या पिळग्यां मदीं जावप गरजेचें आसा. आमच्या पारंपारीक लोक-उत्सवां कडेन जाणविकायेन पळोवपा सारकें वातावरण आमी तयार करपाक जाय.
धालो / धिल्लो आनी शिगमो हे आमच्या गोंयचे दोन मुखेल लोकोत्सव. ह्या लोकोत्सवांनी चडांत चड भौस वांटेकार जाता. हे दोनूय लोकोत्सव म्हणल्यार आमच्या लोककला-लोकसाहित्याचें खास करून लोकगितां आनी लोकनाचांचें मुळावें दर्शन घडोवपी उत्सव. गांवां-गांवांतल्यान ते मनयतात. पूण तांतल्यान नवे पिळगे कडेन कितेंय पावता अशें आजच्या काळार दिसना. कारण शाळा- हायर सॅकंडरींत वचपी भुरगीं तातूंत वांटेकार जाल्लीं दिसनात. ताच्या कारणांचो सोद घेतगीर कळ्ळें, नेमक्या त्याच दिसांनी तांच्या परिक्षांचो माहोल सुरू जाता. म्हज्या ल्हानपणा सावन आज मेरेन ह्या शाळांच्या परिक्षांच्या आनी बोर्डाच्या परिक्षांच्या वेळापत्रकांत विधायक बदल जाल्लो दिसना. शिगमो आनी परिक्षा एकामेकांच्या खांदार हात घालून येतात. मागीर आजच्या स्पर्धेच्या युगांत वावुरतले पालक आनी शिक्षक विद्यार्थ्यांक लोकोत्सवांत वांटो घे म्हण कशे सांगतले? धालो-शिगम्याचो पारंपारीक काल आमी बदलूंक शकनात. कारण ते उत्सव रुतूचक्राचेर आदारिल्ले आसात. पूण शाळांच्या परिक्षांचें रुतूचक्र आमी बदलूंक शकनात? साहित्य आनी संस्कृती कडेन फाट करून फक्त भौतीक उदरगती फाटल्या लागिल्लो समाज अधोगती कडेनच पावता. लोकसाहित्य हें सगल्या साहित्याचो मूलस्त्रोत आनी संस्कृती ही माणसुकेची झर. मनशाचे जिणेचीं हीं दोनूय आंगां जर आमी शेणोवन बसले जाल्यार कशें जातलें? त्या खातीर शालेय पावंड्या वेल्यान ही लोकसंस्कृतीची आनी लोकसाहित्याची गोडी लावप गरजेची. तीच आमच्या अभ्यासक्रमाची बुन्याद जावंक जाय. आमच्यो लोकांकाणयो, आमचीं लोकगितां अभ्यासक्रमाचो पयसावपाक जायना असो वांटो जावंक जाय.
शिक्षीत लोकांनी आनी खासा तरण्या अभ्यासकांनी गांवांगांवांनी जावपी उत्सव आनी विधीं कडेन उमळशिकेन आनी अभ्यासू नदरेन पळयल्यार त्या कला प्रकाराचीं नवीं नवीं तासां उजवाडाक येवंक शकतात. तरण्या अभ्यासकां खातीर कार्यशाळे सारके उपक्रम सातत्यान चलोवप गरजेचें. तांतल्यान दरेक लोकगायन प्रकाराची माहिती आनी गावपाची नेमकी चाल, परंपरा कळूंक पावतली. त्या त्या गायन प्रकारांतल्या अणभवी तज्ञांक आपोवन तांच्या मार्गदर्शनाचो लाव तरणाट्यांक सहजपणान मेळूंक पावतलो अशी कायम स्वरुपी वेवस्था शासकीय पावंड्यार जाल्यारच तातूंत सातत्य उरूंक पावतलें आनी थोडे भोव लोकगितांचें शिक्षण जावन तांचें आपसूकच संवर्धन जावंक पावतलें.

डॉ. पांडुरंग फळदेसाय
9822123030