कोंकणी लोकसाहित्य हें भक्ती साहित्याचोच वांटो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

साहित्य अकादेमी तशेंच कोंकणी भाशा मंडळ, मडगांवच्या जोड पालवान घडोवन हाडिल्ल्या ‘कोंकणीतलें भक्ती साहित्य’ ह्या विशयावेल्या परिसंवादांत उद्घाटक म्हूण केल्ल्या भाशणाचो संक्षिप्त वांटो.

कोंकणी भक्ती साहित्य म्हणल्यार कोंकणी भाशेंतलें भक्ती साहित्य. आतां तें कोंकणी भाशेंतल्या लेखक-लेखिकेन तशेंच साहित्यिकानूच बरयिल्लें आसूंक जाय अशें ना! मात तें कोंकणींतल्यानूच बरयिल्लें आनी उजवाडायिल्लें आसूंक जाय, अशें हांव धरून चलतां. कारण, माथाळ्यांत ‘साहित्य’ अशें उतर आसा. देखून भक्ती साहित्य म्हणल्यार कितें तें समजून घेवया.
सद्या संशोधनाच्या आंगान वचनासतना आमी आतां मेरेन आयकलां आनी वाचलां ते प्रमाण भक्ती साहित्याचो संबंद आकारी (मुर्ती) तशेंच निराकारी (पंचम्हाभुतांक आकार आसलो तरी ‘मुर्ती’च्या संदर्भांत ‘निराकारी’) देवा कडेन आसता! मनीस-जात मानता त्या त्या धर्मा कडेन आसता. जाल्यारूय ह्या साहित्यांत अध्यात्माचेर भर आसता, मनीसजातींत पंथ, जात, धर्म हांकां लागून असमानताय आसूंक फावना ही मुळावी संकल्पना आसता आनी संवसारांतले आमी सगळे एक हे मुळावें विश्वीक तत्व आसता, आसूंक जाय!
1000 वो शेंकडो धरून 1800 वो शेंकडो मेरेनच्या काळांतल्या मध्यकालीन भारतीय साहित्याचेर भक्तीसाहित्याचो (विशेश करून भक्तीकाव्याचो) जबरदस्त प्रभाव आशिल्लो. धर्माचो काव्यात्म रुपांतलो अध्यात्मीक दृश्टीकोण आशिल्लो. ह्या संदर्भांत शंकराचार्यांचो वावर म्हत्वाचो. भक्ती आंदोलन (चळवळ) सातव्या शेंकड्यांत तामिळनाडूंत सुरू जावन दक्षीण भारतांतल्यान उत्तर भारतांत पावलें अशें मानतात. हें काव्य इसवी सन 600 आनी इसवी सन 900 काळांतल्या भक्ती आंदोलनाच्या काळांतले आसा. राष्ट्रकवी तिरुमल्लर, कवयित्री कारइक्कल आम्माइयार आनी ह्या काळांतल्या कवींचो जबरदस्त प्रभाव तामीळ साहित्याचेर आशिल्ल्याचें सांगतात. शैव संप्रदाया प्रमाण वैष्णव संप्रदाया संबांदातलेंय हें साहित्य.
कन्नड साहित्यांत शैव संप्रदायाचे नामनेचे कवी बसवण्णा, अल्लाम्मा प्रभु, भास्कर तशेंच आद्यकवयित्री अक्का महादेवी हांच्या ‘वचन’ काव्यांत समानतायेचो आनी मनीसपणाचो संदेश मनीसजाती खातीर दिल्लो आसा. साहित्य अकादेमीच्या यू-ट्यूब चॅनलाचेर 25 मार्च 2021 दिसा Vachan Aur Bhakti Sahtiya (Virtual Live Konkani-Hinme) ह्या माथाळ्या खाला पोस्ट केल्ल्या व्हिडियो प्रमाण, बसवेश्वराच्या त्या काळांतल्या वचन साहित्याचो पांवडो आनी भक्ती साहित्या वरवीं समाजाचें प्रबोधन करपाचो वावर लक्षांत येता. अंतरंग शुद्धी वरवीं ‘भगवाना’क मेळपाचो मार्ग वचन साहित्या वरवीं सांपडटा अशें तांचें मानप आसा. डॉ. टि. जी. प्रभाशंकर प्रेमी आनी डॉ. गीता शेणॉय हांचें ‘वचन और भक्तिसाहित्य’ चर्चेचें संचलन साहित्य अकादेमीचे कुमार अनुपम हांणी केलां. फकत एका वचनाची देख दिल्यार ‘भक्तीसाहित्य’ संबंदान मनांत कितेंय दुबाव आसल्यार पयस जावं येता. बसवण्णा (बसवेश्वर)चीं मूळ वचनां कन्नडांत आसात. हांव देख दितां त्या वचनाचो आरंब इव नारवा… न जाता आनी इव नम्मवा… न सोंपता. डॉ. प्रेमी हांणी कन्नड वचन वाचून ताचो हिंदी अनुवाद केला तो असो-
यह कौन है? यह कौन है? यह कौन है? ऐसा न कहलाने दिजिए।
यह अपना हैं। यह अपना हैं। यह अपना हैं। ऐसा कहने दिजिए।
कुडन संगम देव। आपके घर का पुत्र कहलाने दिजिए मुझे।
आतां डॉ. गीता शेणॉयचो कोंकणी अणकार-
हे कोण? हे कोण? हे कोण? अशें सांगचें (विचारचें) न्हय.
हें आपणालें. हें आपणालें. हें आपणालें. अशें सांगपाक जाय.
हें आपणालें अशें कर प्रभू.
कुडन संगम देवा, तुमचे घरा पूत अशें कर प्रभू
दलीत साहित्यिकांनीय ‘वचन साहित्य’ निर्माण केलां. मादार चन्नया, मादार धुळय्या हीं कांय नांवां. सत्यक्का, लिंगम्मा हांणीय ह्या अध्यात्मीक क्षेत्रांत वावर केला. त्या तेंपार नाथ संप्रदाय, सिद्ध संप्रदाय हांणी सामान्यां खातीर भक्ती साहित्याचो वावर केला. अर्थांत बसवेश्वर हे लेगीत सामान्यां खातीर बरयतालेच.
मराठी साहित्यांत विश्वात्मकतायेचो आनी समानतायेचो संदेश सगल्यां मेरेन पावोवपी संतां मदीं संतश्रेश्ठ ज्ञानेश्वर महाराज, मनीसजाती संबंदानूच न्हय जाल्यार सगल्या प्राण्यांचो मोग करपी संत एकनाथ, रोखठोक भाशेंत अभंगरचना करपी संत तुकाराम, पंजाबा मेरेन भोंवडी केल्ले संत नामदेव अशे कितलेशेच संत होंवयो, भारुडां, भजनां वरवीं, किर्तना वरवीं भक्ती साहित्य समाजाच्या तळा मेरेन पावयताले.
गुजराची आनी वैष्णव संप्रदायाचे कवी म्हूण नामना आशिल्ले नरसी मेहता, प्रेमानंद आदी संत कवी तशेंच राधा – कृष्णाच्या खेरीत तरेच्या अध्यात्मीक प्रेमाचें वर्णन करपी चैतन्य आनी चंडिदास हांच्या भक्ती साहित्याचो प्रभाव जनमानसाचेर आशिल्लोच. आनी देखुनूच ‘वैष्णववाद’ धर्मीक तसोच साहित्यीक जाल्लो! बाराव्या शेंकड्यांतली घटना ही.
चवदाव्या शेंकड्यांत लल्लेश्वरी वरवीं रचीत ‘वोख’ (काश्मिरी) विशेश करून काश्मिरी शैववादाची रहस्यवादी रचनाकार म्हूण फुडें आयली. पंदराव्या शेंकड्याच्या निमण्या काळांत आरंबाक आशिल्ली भक्ती कवी शंकर देव वरवीं वैष्णववादाचो प्रचार-प्रसार करपा खातीर नाटक, भक्तीगितां वरवीं वावुरपाक लागली! नामनेचे कवी ‘जगन्नाथदास’ हांणी ओडियांत भागवत (श्रीकृष्णाच्यो काणयो) ची रचना केली. ‘आध्यात्मीक’ रुपान सगल्यां मदीं एकचार सादपाचो यत्न केलो. तांचे मदीं उर्जा निर्माण केली. संत कबीर, गुरू नानक, सुरदास, मीराबाई हांणी हिदी भाशेंत कांय म्हत्वाचे प्रयोग केले आनी भक्तीमार्ग सोंपे रितीन सांगतां सांगतां हिंदीक उंचेलो पांवडो मेळोवन दिलो. देशांतल्या कवी दौलत काजी, सैयद अलाओल ह्या कवींच्या कवीतांक लागून हिंदू धर्म आनी इस्लाम हांचे मदीं ‘सांस्कृतीक’ सरभरस जाली. भारतीय इस्लामी कला आनी भारतीय कला हांचो समेळ जालो. भक्ती संत आनी सुफी संत हांच्या भक्ती आंदोलनांक लागून नवे सांप्रदायीक परंपरेचो उदेव जालो! सिख धर्म, कबीर पंथ हांचो गुरू ग्रंथ साहित्यांत आसपाव जालो.
कोंकणी भक्ती साहित्य
हे भक्ती साहित्याचे परंपरेचे फाटभुंयेर कोंकणी भक्ती साहित्याचो आरंब तशेंच ह्या भक्ती साहित्याचें स्वरूप पळोवपाचो यत्न करतना नामनेचे कोंकणी साहित्यीक आनी ‘कोंकणी भास आनी साहित्य हांचो इतिहास’ विशयाचे अभ्यासक डॉ. मनोहरराय सरदेसाय कोंकणी संबंदान कितें म्हणटात तें आमकां पळोवचें पडटलें. ते बरयतात- सोळाव्या शेंकड्यांत पुर्तुगेज लोक गोंया येवचे आदीं कोंकणींत साहित्य आशिल्लें. पंदराव्या/सोळाव्या शेंकड्यांतलो कवी कृष्णदास शामा हाका कोंकणींतलो पयलो बरोवपी म्हणूं येता. ताणें ‘श्रीकृष्ण चरित्रकथा’ ह्या मराठी काव्या वांगडाच ‘अश्वमेदु’, ‘रघुनाथ वंशाची कथा’ ह्यो कोंकणी भाशेंतल्यो कथा बरयल्यो आनी कोंकणीक मोलादीक अशें गद्य साहित्य दिलें. (कोंकणी भास, साहित्य आनी संस्कृताय- मार्च 2002, कोंकणी भाशा मंडळ, गोंय).
थियोलोजीचे प्रोफसोर आनी नामनेचे संशोधक साहित्यीक डॉ. जुजे पेरेइर आपल्या ‘कोंकणी मंदाकिनी’ (उजवाडावणी- 19 डिसेंबर 1996, प्रकाशकः गोवा कोंकणी अकादेमी) ह्या पुस्तकांत कृष्णदास शामा आनी ताच्या पुस्तकां संबंदान बरयतात- 16वें शतक पर्येंत्र कोंकणींतु कैसलीयि सरस्पति रचिलली ऐसें दिसना. 16व्या शतकांतु उदेलो कृष्णदास शामा, कोंकणीच्या गुरुंचो गुरू. ताचे हातीं, ताणें घडिलल्या ‘गद्यमहाभारत’ आनी ‘गद्यरामायण’ वरवनु, कोंकणीक साहित्यक रूप लाबलें. (अंक 3-5) आपुल्या गद्यमहाभारतांतु एके कथेंतु आपण त्या प्रबंधाचो कर्तारू म्होणु दाखैता ह्या उत्रांनीः
ऐसी ही कथा क्रुस्टणदास नमीयान स्रुत्यांक सांगिली
क्रुस्टणाक दान दिलली उतमी देखुनु-आणियेकि
जरी ऐसली कथा आस, तरि सांग म्होणु विनंति
केली. फुडां तो तांकां अनेकि कथा सांगता
(पळे अंक 4 तो )
हीं दोनि पुस्तकां बरैतना शामा आपण कोंकणी भासेचो आनि तिचे उघंड ग्रेस्त उत्रावळीचो धनी म्होणु दाखैता. इतलेंचि न्होय, बगर आधुनिक हिंदुस्थानांतुल्या आर्यभासांच्या इतिहासांतु एक म्हा परिवर्तन आरंभिता.
आतां हो कोंकणीचो साहित्याक आरंब जालो, तरी कोंकणी अस्तुरेचो लोकसाहित्यांतलो ‘गोपिका’ (गवळण) रुपांतलो प्रवेश 13व्या शेंकड्यांतलो म्हणपाचें आमकां ‘कोंकणी मंदाकिनी’चे प्रस्तावनेंतल्यान कळटा. देखीक, नामदेवान एक कोंकणी लोक-काव्य नोंदु करून दवरिलें, आनी तें एके गोपिकेच्या तोंडांतु घालें. (अंक 2). ताचो तपशील असो- अनामक लोक कवि (13वो शेंकडो)
गवळिणीलें मागणें
(नामदेवालो मराठी प्रवेशु-
गौळणी ठकविल्या
एक एक संगतीने मराठी कानडीया
एक मुसलमानी
कोंकणी
गुजराती अशा पांचीजणी गौळणी ठकविल्या।।)
कोंकणीच्या संदर्भांत, गोंयांत आयिल्ल्या कॅथॉलीक पाद्रींचो वावर इतिहासीक! देख घेवपा सारको. देखीक ‘कोंकणी मंदाकिनी’ची प्रस्तावना-
कोंकणी केरणकारांनी कांयि पुस्तकां आपुले आवयभाशेंतु बरैलीं म्होणुं सांगताति, जैसीं देवुळांची स्थळ पुराणां, ‘भागवत पुराण’, ‘लिंग पुराण’, ‘वीरभद्र चरित्र’,
‘परशुराम चरित्र’ इत्यादि.
गोंयांतु काथोलिक पाद्रींनी कोंकणी कार्यां जीं घडिलीं, तीं गद्यांतूंचि रचिलीं ऐसे दिसता. काव्यां जी तांणी लिहिलीं- जैसें इस्तेवांवाचें ‘क्रिस्त पुराण’- तीं मराठींतु आसति. पुणु इग्रजां भितरि लोकु कोंकणी भक्तिगीतां गायतालो म्होणु सांगताति, तरि प्रमाण कोंकणी युग सेवटीक पावता म्हळ्ळ्यारि, ‘रिगलो जेजू’ म्हळ्ळलें एक कोंकणी काव्य एका मंगळूर राविल्ल्या गोंयच्या पाद्रीन रचिलें (अंक 41). ते पाद्रीचें नांव जोकी दे मिरांद (Joaquim De Miranda- 1783)
भक्ती साहित्याच्यो चड करून काव्याच्यो कितल्योश्योच देखी ‘कोंकणी मंदाकिनी’त आमकां वाचपाक मेळटात. त्यो हिंदू धर्मिकांच्या प्रार्थनांच्यो आसात. तेच परी ख्रिश्चन धर्मिकांच्या प्रार्थनांच्यो आसात. देखीक,
अनामक कवी
(12वो शेंकडो)
1
नारायण स्तुति
जेणें रसातळाननु मत्स्य- रुपें वेद आणियले
मनु शिवाक वाणीयलें।
तो संसार – सागर तारणु मोहंतो
राखो नारायणु।।
तोमास इस्तेवांव (Tomas Estevao)- (1549-1619)
आमच्या बापा, तूं स्वर्गीं आससि,
तुजें नांव थोर जावं, तुजे राजे आमकां येवं.
तुजी खोसी जैसी वैंकुंठ जाता, तैसेचि संवसारांतु जावं
दियोग रिबेइर (Diogo Ribeiro)- (1560-1633)
23
भग्रिवंचोळु मनुसु कैसो पार्खूं येता
जैसे सोनें आगट्यांतु निझोक जाता,
तैसोचि नीतिवंतु भग्तिवंचोळु मनुसु कस्टां- दग्धांतु पार्खूं येता.
आतां ह्यो जाल्यो लिखीत साहित्याच्यो देखी. मात, गोंय मुक्ती उपरांत ज्या लोकसाहित्याचें संकलन, जतन- संवर्धन सरकारी पांवड्याचेर वा खाजगी रुपान जावपाक लागलें, त्या लोकवेद-साहित्यीक आमी ‘भक्ती साहित्य’ कित्याक मानचें न्हय, असो प्रस्न परत-परत म्हज्या मनांत येवपाक लागलो! आनी साहित्य अकादेमी तशेंच कोंकणी भाशा मंडळ, मडगांवच्या जोड पालवान घेतिल्ल्या परिसंवादांत ‘उद्घाटक’ ह्या नात्यान हांवें हो विशय मांडलो.
लोकवेदांतल्यो होवयो, गायनां, धालां-फुगड्यांची तेच परी शिगम्या मेळांचीं नमनां, चौरंगी-जती, झाडे, तोणयांमेळाचे ताळे, तालगडीचीं गाणीं, गोफ तेच परी विंगड विंगड खेळांचीं गाणीं, रणमालें, जागरांच्या विंगड विंगड सवंगांचीं गाणीं, गावन काणी आदी सगल्यां मदीं देवा-धर्माक मान दिवन भावनीक-अध्यात्मीक नदरेन प्रार्थना म्हणपाची, ते निमतान सगल्यांनी एकठांय येवन एकठांय रावपाचें, एकचार घट करपाचें उतर एकामेकांक दिवपाचें नमन घालप, सांगणी करप अशा लोकसाहित्याक ‘भक्तीसाहित्य’ म्हूण मानपाची परंपरा सुरू करपाक कोणाचीच कसलीच हरकत आसची न्हय… हो विशय गोंयचे लोकसंस्कृतीच्या संदर्भांत गंभीरतायेन घेवपाची गरज आसा.
गेखीक कांडटनाची ही एक होवी पळयात.
भूमी माये हाडूं आमी घाणे भरूं
पानांचो इडो फुलांचो गे झेलो
पयलो मान केलो गे भूमीमाये
तशेंच ‘धालां’चो हो आरंब पळयात
श्री धालो s गे धालो, धालांनी खेळों येयां गे धालो
धालांनी खेळों येया
येयलीं जाल्यार बरीं जालीं, सखया साद घालांय गे धालो
तुमी सखयां साद घाला.
आतां गुडुल्यां गायनाचें नमन
पयलें नमन वर्तूं आमी देवा जलम्याक
दुसरें नमन वर्तूं आमी या तिनशीं साठ देवां
तिसरें नमन वर्तूं आमी या काळे गांवतुरे
विश्वामाये गो धरतरे बाsss
तीन नमनां पडट्या येळेक तीन खंड राज जल्मले
मागीर चवथें नमन बलीदेवाक, म्हादेवाक,
पांचवें नमन रामलक्ष्मणाक,
सव्वें नमन पांच पांडवांक
सातवें नमन गुरू नारदाक (द्वारका पुत्राक)
आठवें नमन बरम्याले धुयेक सारदेक.
कोंकणी भक्ति साहित्य चंवरूं, फुलूं- फळूं म्हूण मागतां.

कमलाकर दत्ताराम म्हाळशी
8411085764