कर्फ्यू

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

कवी हो कांयसो जादूगार कसो. उतरांचें रूपांतर तो भावनांनी करता – अशें मानपी पॉल एल्यूआर (1895- 1952) हो प्रख्यात फ्रेंच कवी आनी अतिवास्तववादी चळवळीचो एक संस्थापक. अतिवास्तववादान सपनां, इत्सा आनी अविवेकी गजालींचो अभ्यास करून अचेतन मनाची सृजनशील क्षमता उक्ती करपाचो यत्न केलो.  एल्यूआराच्या काव्यांत सहज बरवप आनी प्रतिमांचें जुळवप अशीं अतिवास्तववादी तंत्रां आपणायल्लीं. ताच्या काव्यांत  मोग, इत्सा आनी मनशाचे संबंद ह्या विशयांचेर संशोधन मेळटा. भावनिक खोलाय आनी संवेदनशीलताय हांचे खातीर ताच्या साबार ग्रंथांची नामना आसा.  

ताचो जल्म युजीन ग्रिंडेल ह्या नांवान फ्रांसांतल्या सेंट डेनिस शारांत जालो. तो एकुलतो भुरगो. ताचे आवय- बापूय पॅरिसांत गेले आनी थंय ताणें मुळावें शिक्षण घेतलें. ताणें किशोरवयांत इंग्लंडांत वेळ सारलो. पिरायेच्या सोळाव्या वर्सा ताका टी बी जाल्ल्यान  स्वित्झर्लंडांतल्या सॅनेटोरियमांत धाडलो. ह्या काळांत ताका कवितेची खूब आवड निर्माण जाली.  स्वित्झर्लंडांत गंभीर दुयेंसांतल्यान बरो जातकच तरणाटो एल्यूआर आर्थर राम्बोर, शार्ल बॉदलैर, गियोम आपोलनॅर ह्या प्रतीकवादी आनी आवांगार्द कवींक वाचतालो. तशेंच फुडें ताची पयली बायल जाल्ली रशियन तरणाटी हेलीन दिमित्रीएव्हना डायकानोवा (जिका गाला ह्या नांवान वळखतात) च्या आग्रहाक लागून ताणें रशियन लेखक फ्योदोर दोस्तोयव्हस्की आनी लियो टॉलस्टॉय हांकां वाचपाक सुरवात केली. 

 पयल्या म्हाझुजाच्या काळांत एल्यूआर सैन्यांत भरती जालो आनी विखारी वायूच्या संपर्कांत आयिल्ल्यान जखमी जालो. त्या अणभवाचो ताचे संवसारीक नदरेचेर व्हड परिणाम जालो. ताचें पयलें पुस्तक पॉल एल्यूआर ह्या नांवान 1917 वर्सा उजवाडाक आयलें आनी ताका लागून पॅरिसाच्या आवांगार्द संवसाराची वळख जाली. 

विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक दादा वा दादावाद ही युरोपीय आवांगार्द कला चळवळ सुरु जाल्ली. कवी आनी लेखक ह्यूगो बॉल हाणें आपली वांगडी कवी एमी हेनिंग्स हिच्या सांगतान सुरु केल्ले हे चळवळीचें केंद्र सुरवेक स्वित्झर्लंडांतल्या झुरिक शारांत कॅबरे व्हॉल्टेर हांगा आशिल्लें, उपरांत बर्लिन हें तिचें केंद्र जालें आनी हेर युरोपीय शारांवांगडा पॅरिसांत हे चळवळीचो प्रसार जालो.   

दादा चळवळीचो वांगडी आशिल्ल्या एल्यूआराचो अतिवास्तववादाच्या जल्माकडेन लागींचो संबंद आशिल्लो. ट्रिस्टन त्झारा, आंद्रे बॉयतॉं, लुई आर्रागॉं, बेंजामें पेरे, फिलिप्पे सुपो आनी हेर बुदवंतांच्य सहवासांतल्यान ताचो व्यासंग वाडलो.  मॅक्स अर्न्स्ट वांगडा सहकार्य करून एल्यूआरान ‘रेपिटीस्योन’ हो ग्रंथ तयार केलो. तातूंत ताची भाशेविशींची प्रायोगिक पद्दत आनी उपरांतच्या अतिवास्तववादी बरपांतलो केंद्रीय विशय, अवचेतन मनाचो सोद दिसता. 1924 वर्सा एल्यूआरान Mourir de ne pas mourir (न मरपाखातीर मरप) हें पुस्तक उजवाडायलें आनी सगळ्यांक हो ताचो निमाणो खंड आसतलो अशें दिसलें कारण मार्च 1924 त तो बेपत्ता जालो आनी घडये तो मेलो अशी खबर पातळ्ळी. पूण तो फकत गालाच्या चित्रकार साल्वादोर दालीकडेन आशिल्ल्या संबंदाक लागून पळून गेल्लो आनी संवसारभर भोंवतालो. मागीर तो फ्रांसाक परत आयलो आनी अतिवास्तववादी चळवळींतलो एक मुखेल आवाज जालो. ताच्या अतिवास्तववादी ग्रंथांनी ‘कॅपिताल द ल दुल’ (दुख्खाचें भांडवल), ‘ल होज प्यूब्लिच’ (1934) आनी ‘ले झ्यु फॅर्तील’ (सुपीक दोळे) हांचो आस्पाव जाता. 1930 वर्सा एल्यूआर आनी गालाचो घटस्फोट जालो आनी चार वर्सां उपरांत ताचें लग्न नुश (मारिया बेंज) हिचेकडेन जालें. एल्यूआराच्या कांय सोबीत कवितांक ती प्रेरणा जाली. तो बरयता: 

निर्शेणेक पांखां नात, 

तशींच मोगाकय नात,

मुखामळ ना: 

तीं उलयनात.

हांव वळवळना, 

हांव तांकां पळयना, 

हांव तांचे कडेन उलयना, 

पूण हांव खरो,

म्हजो मोग 

आनी म्हजे निर्शेणेइतलोच. 

जिविताच्या निमाण्या अर्दांत एल्यूआराच्या काव्यांत राजकी वचनबद्धताय दिसता. स्पेनाच्या यादवी झुजाक लागून ताका चालना मेळ्ळी. साम्यवादाचेर ताणें विस्वास दवरलो आनी 1930 च्या शेवटाक अतिवास्तववाद पुरायपणान सोडलो. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत ताणें प्रतिकारा खातीर बरप केलें आनी जर्मनीच्या सुवाधीन आशिल्ल्या फ्रांसांत ‘ले लीव्र ऊव्हॅर’ (उक्तें पुस्तक) कवितासंग्रह उजवाडायलो. ब्रिटीश रॉयल एअर फोर्सान नाझी विरोधी प्रचार करूंक ताचे ‘लिबॅर्ते’ कवितेच्यो प्रती युरोपभर सोडल्यो आनी हेर कविता इश्ट राश्ट्रांच्या समर्थक रेडिओ केंद्रांचेर गुप्तपणान प्रसारीत जाल्यो. एल्यूआर आंतरराश्ट्रीय कम्युनिस्ट चळवळीभितर संस्कृतीक मळार सक्रीय आशिल्लो. झुजा उपरांत संस्कृतीक राजदूत म्हूण ताणें खूब भोंवडी केली. पूण तो कम्युनिस्ट आशिल्ल्यान अमेरिकेंत ताका व्हिसा न्हयकारलो. 

1946 वर्सा नुशाक मरण आयलें आनी 1951 वर्सा ताचें डॉमिनिक लॉरे कडेन लग्न जालें, त्याच वर्सा ताणें आपलें निमाणें पुस्तक ‘ले फेनिक्स’ उजवाडायलें. ताची कविता पारंपारीक रुपां आनी विशय हांचेपसून पयस गेल्ल्यान  फ्रेंच कवितेंत प्रयोग आनी नवनिर्माणाची वाट मेकळी जाली. एल्युआराच्या ग्रंथांचो साबार भाशांनी अणकार जाल्ल्यान संवसारभरांतल्या कवी आनी लेखकांचेर व्हड परिणाम जाला. ताच्या लघु कवितांनी फ्रेंच कवितेक एक वेगळो आकार दिलो. देखीक, ‘मरण’ ही ताची कविता:

मरण आयिल्लें एकसुरें 

एकसुरेंच तें गेलें 

आनी जो करतालो मोग जिवीताचेर 

तो उरलो 

एकसुरो

‘लिमॅक्यूले कोंसेप्सयाँ’ (निश्कलंक संकल्पना) ही ताची गद्य कविता मोग, इत्सा आनी मनशाची स्थिती ह्या विशयांचेर संशोधन करता. तातूंत ताची गीतात्मक गद्य शैली आनी अद्भुत अतिवास्तववादी संकल्पनेकडेन ताचें आकर्शण ठळक पणाने जाणवता. ‘लितां दिबॉर्द’ (काळ भरून व्हांवता) हे गद्य बरपावळीच्या संग्रहांत कविता, राजकारण आनी कलेचेर निबंद, पत्रां आनी चिंतन हांचो आस्पाव जाता. तातूंत अतिवास्तववाद, साम्यवाद आनी समाजांतल्या कवीची भुमिका हांचेविशीं ताच्या विचारांची म्हायती मेळटा. आंद्रे ब्रेतों आनी लुई आरागॉन सारक्या अतिवास्तववादी लोकांकडेन ताचो पत्रवेव्हार तशेंच कविता आनी राजकारण हांचेविशींचे निबंदय ताचे गद्य बरपावळीचो म्हत्वाचो भाग.

ताच्या अनेक कवितांतलें ताजेपण अनेक वर्सां उपरांत लेगीत मनाक भिडटा. ‘मोग, आमच्या वेळाचो वांटो’ (“L’amour, notre part d’éternité”) हे कवितेंत एल्यूआर काळ आनी जाग्याच्यो मर्यादा हुंपपाची मोगाची शक्त सोदून काडटा. मोग हो सासणांचो, व्यक्तींक जोडपी आनी मरणाचे मर्यादेचेर आडनदर करपी अशी कल्पना तो उक्तायता. कवितेची प्रतिमा आनी भास खोलायेन आत्मीयता आनी पारलौकिकतायेची भावना उक्तायता. ‘धर्तरी ही लारांजावरी निळी’ (La Terre est bleue comme une orange) ही अर्थहीन दिसपी प्रतिमा वाचप्यांक अस्तित्वांतल्या विरोधाभासांचेर चिंतन करपाक आपयता. ती परंपरीक धारणा पद्दतींक आव्हान दिवंन अजाप आनी भंयाची भावना उक्तायता. ‘जीणेचे तोखणायेंत’ (À la louange de la vie) ही कविता जिणेची सोबीतकाय आनी जिवीत सगळ्या रुपांनी मनयता. मनशाच्या अणभवाची गिरेस्तकाय, सैमाचीं अद्भुतां, सृजनशीलताय आनी मोगाचे तिगपी शक्तीक एल्यूआर श्रद्धांजली दिता. कवितेच्या आनंदी आनी उमळशीकेच्या स्वरांतल्यान एल्युआराचो जिणेच्या अंतर्निहित मोलाचेर आशिल्लो विस्वास दिसता. ‘फीनिक्स’ हे कवितेंत एल्यूआर पौराणीक फीनिक्स हें पुनर्जल्म आनी नूतनीकरणाचें प्रतीक म्हणून वापरता. जिणेचें चक्रीय स्वरूप आनी मरण आनी पुनर्जल्म हांची अपरिहार्यताय तो सोदून काडटा.’ लिबेर्ते’ ही लांब कविता स्वातंत्र्याची आनी एकचाराची भावना मनयता. वाचप्यांक ती जुलमाचो प्रतिकार करपाक आनी स्वातंत्र्य आनी समतायेचीं मुल्यां आपणावंक आवाहन करता.

पॉल एल्यूआराच्या उल्लेखनीय कवितांच्यो ह्यो फकत कांय देखी. ताची दरेक कविता ताचे काव्यात्मक नदरेची आनी मोग, स्वातंत्र्य, सैम आनी मनशाची स्थिती ह्या विशयांचेर ताणें केल्ल्या संशोधनाची झलक दिता. आपले कवितेंतल्यान तो वाचप्यांक अस्तित्वाच्या गूढ गजालींचें चिंतन करपाक सांगता. 

‘कर्फ्यू’ (Couvre-feu) ही ताची कविता नाझी जुलूमाआड प्रतिकार करपाच्या विशयाचेर आनी मनशाच्या लवचीकपणाचे भावनांचेर एक बळिश्ट चिंतन. स्वातंत्र्याच्या संघर्शांत समाज आनी एकमेकांचो आदार हांचें म्हत्व ती स्पश्ट करता.

कर्फ्यू

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

दारांचेर राखण आशिल्ली,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

तांणी आमकां बंदखणींत घाल्ले,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

रस्त्यांचेर आमकां बंदी आशिल्ली,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

जेन्ना शार न्हिदिल्लें?

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

जेन्ना ती उपाशीं आनी तानेल्ली आशिल्ली,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

कारण आमचे कडेन बचावाचें साधन नाशिल्लें,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

जेन्ना रात जाल्ली,

आमी आनीक कितें करूंक शकताले,

जेन्ना आमी मोगान आशिल्ले?