भांगरभूंय | प्रतिनिधी
8 ऑक्टोबर 2025 दिसा सांजे सुमार 3.15 वरांचेर रसायनशास्त्राचो नोबॅल पुरस्कार जाहीर जालो आनी बऱ्याच दिसां सावन रसायनशास्त्रज्ञां मदीं आशिल्लो हुस्को उमेदीन मिटलो. ह्या वर्साचो रसायनशास्त्राचो नोबॅल पुरस्कार निमाणें कडेन ज्या शास्त्रज्ञांक मेळ्ळाे, तांणी आपल्या संशोधनान पदार्थ विज्ञानाचें मुखामळच बदल्लां. अंदूंचो रसायनशास्त्रांतलो नोबॅल पुरस्कार सुसुमू कितागावा (Susumu Kitagawa), रिचर्ड रॉबसन (Richard Robson) आनी उमर एम. याघी (Omar M. Yaghi) हांकां धातू आनी सेंद्रीय कार्बनाच्या खाशेल्या संरचनेच्या (metal-organicframeworks=MOFs) सोद आनी विकासा खातीर मेळ्ळा. एमओएफएस (MOFs) भौतीकशास्त्रांत एक पुरायपणान नवे प्रकारचें पदार्थ आसात. हांचो सोद आनी विकास रसायनशास्त्र आनी तंत्रगिन्यानाच्या जायत्या मळार नवी शक्यताय उक्ती करता. हें संवसारांतल्या जायत्या भौतीक शास्त्रज्ञांक दसकां आदींच कळून आयिल्लें. देखून ह्या उल्लेखनीय सोदाक बऱ्याच वर्सांनी फावो तो मान मेळ्ळा अशें जायत्या जाणांनी सोशल मिडियाचेर उक्तायलां.
एमओएफएस म्हळ्यार धातू आनी सेंद्रीय कार्बनी रेणू हांच्या संयोगांतल्यान तयार केल्ले स्फटिकी (crystalline) पदार्थ. तातूंत धातू आनी सेंद्रीय कार्बनी रेणू अशे तरेन संघटीत आसतात की तातूंत रित्यो सुवातो तयार जातात. ताका लागून तातूंत हेर मुक्त अणू वा रेणू दवरूं येता. हें एके तरेन सूक्ष्म पांदरे वा सूक्ष्म सांपळे कशें आसता. वेगळ्या वेगळ्या प्रकारचे धातू आनी कार्बनी रेणू वापरून एमओएफएसच्या भौतीक आनी रसायनीक गुणधर्मान तशेंच रितीं सुवातेच्या आकारांत बदल करूं येता. जशें कूळ वापरून नुस्तें धरतात, वा चाळण घेवन पिठातलें व्हड कण वेगळें करूं येता. तशेंच एमओएफएसची रचणूक विशिश्ट आकाराचें अणू आनी रेणू मिश्रणांतल्यान वेगळें करूं येता. तशेंच ते रेणू सांठोवन दवरपाक वा जाय तेन्ना वा सोडपाक शकतात. ह्या एमओएफएसच्या रित्या सुवातांनी उदक, हायड्रोजन, कार्बन डाय-ऑक्सायड आनी हेर वायूचे रेणू सांठोवंक शकतात. जशें कोळी नुस्त्याच्या विशिश्ट आकारा खातीर नुस्तें धरपाक जाळ विणटा, तशेंच रसायनशास्त्रज्ञ ह्या रित्या सुवातींचो आकार आनी गुणधर्म आपले गरजे प्रमाण बदलपाक शकतात.
हें सगलें सुरू जालें एका शिक्षकाच्या आपल्या विद्यार्थ्यांक रसायनशास्त्र समजून सांगपाच्या केल्ल्या प्रयत्नाक लागून. 1974 वर्सा ऑस्ट्रेलियांतल्या मेलबर्न विद्यापिठांत रिचर्ड रॉबसन आपल्या विद्यार्थ्यां खातीर अणूंचे लांकडी मॅाडेल तयार करतालो तेन्ना तांच्या लक्षात आयलें की दर एक अणू एक विशिश्ट कोनान आनी दिकेन रसायीक बंध दुसऱ्या अणू कडेन जोडटा. ताका लागून तांची एकंदर संरचना थारता. ही कल्पना मतींत घेवन ताणें धातूचें आयनस (ions) आनी सेंद्रीय कार्बनी रेणू वापरून नवे प्रकारचे स्फटिकी पदार्थ तयार करपाचो यत्न केलो. 1980 च्या शेवटाक ताणें तांबें आनी सेंद्रीय कार्बनी रेणू जोडून अशी पयली एमओएफएसची रचणूक तयार केली. ही रचणूक पुरायपणान एका नेमान घडयिल्ली आशिली आनी तातूंत रित्यो सुवातोय आशिल्ल्यो. हेंच एमओएफएस ह्या संकल्पनेंतलें हें पयलें पावल आशिल्लें.
तें उपरांत जपानांतल्या सुसुमू कितागावा हाणें सुमार धा वर्सांनी ह्या मळार नवे आयाम जोडले. ताणें 1997 वर्सा कोबाल्ट, निकेल आनी जस्त वापरून त्रिमितीय एमओएफएस तयार केले. ह्या संरचनेंत वेगळे वेगळे अणू -रेणू वायुच्या रुपांत सांठोवपाची तांक आशिल्ली. तशेंच हें अणू-रेणू ह्या रचनेंतल्यान भायर काडले उपरांत लेगीत एमओएफएसच्यो रचणुको अखंड उरूंक शकतात हें तांणी दाखोवन दिलें. हें त्या काळांतलें एक व्हड संशोधन आशिल्लें. तशेंच कांय एमओएफएस लवचीक आसतात आनी जशें स्वास घेवपाक फुफ्फुसां आकुंचन आनी विस्तार करूंक शकतात तशेंच एमओएफएस करपाक शकतात हें तांणी दाखोवन दिलें. ह्या लवचीकपणाक लागूनच झिओलायट्स (zeolites) सारक्या पोरण्या पोरस (porous) पदार्थां परस एमओएफएस चड उपेगी पडपाक शकतात हें कळून येता.
त्याच सुमाराक उमर याघीन स्वतंत्रपणान अमेरिकेंत ह्या मळार म्हत्वाचें संशोधन सुरू केल्लें. जॉर्डनांत कठीण परिस्थितींत वाडिल्लो याघी ल्हानपणा सावन रसायनीक संरचने विशीं जिज्ञासू आशिल्लो. 1995 वर्सा ताणेंच ‘एमओएफएस’ ही संज्ञा जगा मुखार आपल्या प्रबंधातल्यान दवरली आनी फुडें एमओएफ-5 नांवाचो एक अत्यंत थीर आनी विशिश्ट गुणधर्म आशिल्लो पदार्थ तयार केलो. जस्तांतल्यान तयार केल्लो एमओएफ-5 हो 300 सॅ. तापमानान लेगीत थीर आशिल्लो. याघीचें संशोधन सांगता की ह्या कांय ग्रेम एमओएफएसच्या पृश्ठभागाचें क्षेत्रफळ फुटबॅालाच्या खेळां मैदना इतलें आसूं येता आनी ताका लागून तातूंत व्हड प्रमाणांत वायू सांठोवप शक्य जाता.
आयज एमओएफएस हें प्रयोगशाळेंतलें एक नवल न्हय तर मनीस जातीच्या कठीण समस्यांचेर उपाय काडपी साधन जालां. प्रदुशण नियंत्रण, उर्जा सांठोवप, पिवपाचें उदक मेळोवप, वखदां शरिराच्या दुयेंत भागा कडेन पावोवप अशा वेगळ्या वेगळ्या मळार तांचो उपेग सुरू आसा. कांय एमओएफएस रातच्या वेळार वाळवंटी हवेंतल्यान उदकाच्या वाफे रुपांतलें रेणू सोसून घेतात आनी दिसांत उदक सोडपाक शकतात. कांय एमओएफएस कारखान्याच्या उत्सर्जनांतलो कार्बन डायऑक्सायड सोंसून घेतात, जाल्यार कांय विखारी वायू आनी रसायनांय सोंसूंक शकतात. हायड्रोजन इंधन जे फुडाराचें इंधन म्हणटात तें सुरक्षीत सांठोवपा खातीरय एमओएफएस पदार्थ म्हत्वाचें थारलां.
सांगपाचें म्हळ्यार गोंय विद्यापिठाच्या रसायनशास्त्र विभागान लेगीत एमओएफएसाचेर संशोधन चालू आसा. सुमार सगल्याच मळार हे संशोधन म्हत्वाचें आशिल्ल्यान संशोधकांनी ह्या पुरस्कारा विशीं उमेद उक्तायल्या. 2025 वर्साचो रसायनशास्त्राचो नोबॅल पुरस्कार ह्या तिगांय शास्त्रज्ञां खातीर फक्त भोवमान न्हय, तर नवनिर्माण आनी गिन्यानाच्या सेगीत यत्नांत आशिल्ल्या तांच्या शास्त्रीय भावनेकय व्हड श्रद्धांजली थारता.
डॉ. मिथील फळदेसाय
सहाय्यक प्राध्यापक, रसायनशास्त्र विभाग
श्रीमल्लिकार्जूनन आनी श्री चेतन मंजू देसाय
म्हाविद्यालय, काणकोण
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
