करंजोळचो चोरोत्सवः आदीम संस्कृतायेचीं मुळां

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

करंजोळचो चोरोत्सव फाल्यां शेनवारा मनयतात. ते निमतान विशेश….

माघ सोंपून फाल्गून लागलो काय गोंयकाराक वेध लागतात ते शिगम्याचे. शिगमो म्हटलो काय गोंयकाराचे खोशयेक उधाण येता आनी धोल, ताशांच्या गजरांत तो बेधुंद जावन व्यक्त जावंक लागता – 

चानयेच्या पिला तुका तीन पाट 

रावणान सीतेक व्हेल्या दाखय वाट 

भले भले भले भलेssss!!

अशे तरेन रामायण, म्हाभारत आनी पुराणांतली कवनुलां गायत तो तीं फुडले पिळगे खातीर राखून दवरता. केन्ना- केन्ना समाजांतली उणींदुणीं दाखयत तो मनातली भडास कवनुलांच्या रुपान काडीत व्यक्त जाता. जाल्यार केन्नाय-

तांबडे भाजयेची काळी बियां 

आनी आंकवार चेडवाचो घोव मियां

अशें म्हणीत आंकवारपणाचो धेक गाजयत रोमाट नाचूंक लागता. तेच प्रमाण सोकारती, जती आनी चौरंगी बी गायत हांगच्या भौसान आमची लोकाख्यानां फुडले पिळगेक पावयल्यांत. ही शिगम्यातलीं कवनां लोक संगीताची सुंदर देख म्ह्णूं येता. हांगच्या भौसान हीं कवनां गायत तरेकवार लोक खेळ आनी लोक परंपरा सांबाळून दवरल्यात. काणकोणचो ‘हिरांमेळ’ आनी ‘शिशां रान्नी’, मळकर्णेचो ‘शेणी उजो’, साळांतले ‘गडे’, सत्तरीतलो करंजोळ आनी झर्मे गांवचो ‘चोर’ उत्सव, ह्यो लोक परंपरा शेकड्यांनी वर्सांच्या सांस्कृतीक दायजाची परंपरा सांगतना इतिहासाच्या पाळां- मुळांकडे वचपाची वाट दाखयतात. सत्तरीतलो शिगमो ही ताची बरी देख म्हणूं येता. ते खातीर थंयच्या विधी, परंपरांचो खोलायेन अभ्यास करप गरजेचो.

सत्तरींत शिगम्याची सुरवात जाता ती होळयेन. चडश्या गांवांनी फाल्गून पुनवेक रातीं कडे होळी घालपाची परंपरा आसा. कांय गांवांनी पुनवेक होळी हाडून ती दुसरे दीस म्हटल्यार पाडव्या दिसा नेमांत घालून शिगमो सुरू जाता. पुनवेची होळी घाली काय दुसरे दिसा (पाडव्याक) चोरोत्सव मनोवपाची परंपरा सत्तरीत भौतेक सगळ्याच गांवांनी आसा. सत्तरींत दोन तरांचे ‘चोर’ पळोवपाक मेळटात. एक ‘ताळ्यांचे चोर’ आनी दुसरे ‘व्हण्यांतले चोर’. चोरोत्सवात चलपी सगळ्या विधींनी आमकां इतिहासाचीं पानां खुणायतना दिसतात.  लोकवेदाच्या अभ्यासकाक खंयच्याय गांवचो सामाजीक, सांस्कृतीक इतिहास सोदचो आसल्यार तांणी त्या गांवचो शिगमो अभ्यासचो.      

सत्तरीत भौतेक गांवांनी ‘ताळ्यांचे चोर’ खेळोवपाची परंपरा पुर्वापार चलत आयल्या.  ‘बळीरामाचो थाम’ (होळयेक बळीरामाचो खांब अशें म्हणपाची परंपरा आसा.) नेमांत घालो काय दुसरे दिसा सकाळीं गांवचे भुरगे आंबेलां (आंब्याची पानां) जमोवपाच्या वावराक लागतात. बरीं लांब- लांब आंब्याची पानां काडून तीं केळीच्या दोराक गुंथून आंबेलां तयार जातात. मागीर गांवचे भुरगे देवळा कडे गांवच्या मांडार जमून कोळसो वा हेर रंग वापरून खाड- मिशयोबी काडून घेतात आनी आंबेलां न्हेसून तयार जातात. हे अशे तरेन आंबेलां न्हेसून तयार जाल्ल्या गड्यांक ‘चोर’ अशें म्हण्टात. चोरां मदीं चोरांची आवय आनी बापूय आसता. ‘चोर’ न्हेसून तयार जाय मेरेन गांवचे मानेली मांडार पावतात. सगले मानेली जमले काय ‘देवजकार गांवकार’ काजळ आनी तेल लावन चोरांची पुजा करता आनी चोरांक ‘हुलपो’ घालता. ‘हुलपो’ म्हटल्यार चोरांक दिल्लें खाण. खास करून तो ‘हुल्पो’ म्हटल्यार नाल्ल फोडून कातलेचे केल्ले ल्हान- ल्हान कुडके आसतात. मांडावेली पुजा जाली काय चोर वाजत गाजत गांव भोंवपाक भायर सरतात. ह्या वेळार चोर ‘हरगजो हरगजो’ म्हणीत कोणालीं आतेलां, पोपायो, केळीं वा हेर फळ फळावळ बिनधास्त काडटात (चोरतात).  ह्या दिसा तांकां ती मेकळीक आसता. तांकां कोणूच आडायनात. चोर दारात पावलेकाय घरची सव्वशीण तेंच्या पांयार उदक घालून पांय धुता, काजळ लावन पुजा करता आनी चोरांचो हुलपो वाट्टा. हो ‘हुलपो’ दर एकल्याक न दितां तो तांच्या माथ्या वयल्यान आंगणांत उडयता. तेन्ना सगळे चोर तो वेंचून खातात.  आयज काल घराची आंगणां ना जायत गेल्ल्यान चोरांचो ‘हुलपो’ ताटांत वा शिरतेर घालून दवरतात.  गांव भोवतना ‘चोर’ जाल्ल्या गड्यांनी कोणाल्या घरात वा पडवेर वचप नासता. ही रीत सर्रास सगळ्या गांवांनी पळोंवपाक मेळटा.

सकाळीं गांव भोवपाक भायर सरिल्ले ‘चोर’ दनपार मेरेन गांव मांडार येतात. ह्या गड्यांक मांडार कवळास वाडपाची परंपरा आसा. कांय कडेन तो देवजकार (वर्सलकार) गांवकारागेर वाडपाची परंपरा आसा.  सावर्शें गांवांतली ही परंपरा मात मात्शी वेगळी. थंय गांव भोवून जालो काय चोर गडे मांडार जमतात. मागीर तांकां गांवकारांच्या घरांनी जेवणा खातीर भागोवन घालतात. ही परंपरा पुर्वापार हांगां चलत आयल्या. कवळास (जेवणां) जालो काय चोर जाल्ले गडे आंबेलां सोडोवन होळयेक बांदतात मागीर सगळ्यांक वाजयत गाजयत न्हंयचेर व्हरून पवित्र न्हाण जाता आनी उपरांतूच चोर सुट्टात. सावर्शें गावांत ही परंपरा वेगळ्या रुपांत पळोवक मेळटा. थंय जेवणां जालीं काय सगळे चोरगडे होळये कडे एकठांय येवन आपापलीं वस्त्रां (आंबेलां) सोडोवन होळयेक बांदतात आनी चोरांच्या थळार वचून निजतात. थंय तांची (चोरांची) पोटां फोडपाचो विधी जाता. आनी मागीर म्हादय न्हंयेचेर वचून पवित्र न्हाण जावन होमकांडाचो विधी जाता आनी चोरोत्सवाची सांगता जाता.   

‘व्हण्यांतले चोर’ ही परंपरा सत्तरींतल्या  ‘झर्में’ आनी ‘करंजोळ’ ह्या दोनूच गांवांनी आसा. ह्या उत्सवांत ‘व्हण्यांतले चोर’ आनी ‘सुळावेले चोर’ अशे दोन तरांचे चोर पळोवपाक मेळटात. लोकांची उपाट गर्दी जाता. फाल्गून वद्य पाडव्या दिसा झर्में गावांत जाल्यार सप्तमी दिसा करंजोळ गांवांत व्हड्यांतलो चोर उत्सव सांजच्या वेळार जाता. दोनूय गांवांनी ‘व्हण्यांतले चोर’ आनी ‘सुळावेले चोर’ ही संकल्पना परंपरेन चलत आयल्या. चोरोत्सवाची सुरवात गणपतीची ‘जत’ गावन जाता. गणपती वांगडा गांवच्या देव देवतांचीय होरावणी जाता.  सगळ्या देवांची होरावणी जाली काय मागीर चोरांची जत सुरू जाता.

आरेरे पांगाऱ्या तुजी दोनूच कायरे फुलां

एक गेलां आकासा, एक गेलां पाताळा. 

दोनूय फुलां मेळोवया, शिगम्याबरी खेळोवया.

हीं दोनूय फुलां म्हटल्यार ‘व्हण्यातले’ आनी ‘सुळावेले’ चोर हें प्रत्यक्ष उत्सव पळयतना लक्षात येता. जत सोंपले उपरांत होळये लागसर व्हणे उसकुपाचो विधी सुरू जाता. व्हंणे म्हटल्यार व्हण्यांत वचपी गड्यांक पुरपाचें थळ. ते उसकून जाले म्हण्टकूच मुखेल गांवकार एकठांय येवन गाराणें सांगतात आनी व्हण्यां भोवताणी पड्डेबी लावन आडोस करतात. ह्या आडोसांत व्हण्यांत वचपी चोरांक (गड्यांक) पुरतात. घरवय प्रमाण व्हण्यांत कोणे वचप हें पयलींच थारिल्लें आसता. वट्ट आठ फोंड मारून थंय चार मनशांची धडां (पुराय गळ्या मेरेन) जमनीत पुरतात. जाल्यार चार गड्यांची शिरां (तकली) गळ्या मेरेन जमनीत पुरतात आनी धड भायर उक्तें दवरून व्हणे जुस्ताजुस्त पुरून धडांचेर आनी शिरां भोंवतणी तांबडी पिंजरबी उडोवन भयाण देखाव तयार जालो काय पड्डो लावन केल्लो आडसर काडटात. तेन्ना चार धडां नाशिल्लीं शिरां आनी चार शिरां नाशिल्लीं धडां पळोवन पोटांत धस्स जाल्या बगर रावना. 

दुसरे ‘सुळावेले चोर’. तांकां आंबेलां न्हेसयतात आनी खासा तयार केल्ल्या सुळार चडयतात. ह्या चोरांक पळयतना आदीम काळा वयल्या मनशाची याद जाल्या बगर रावना. सुळा वयल्या चोराचे एक खाशेलपण म्हटल्यार हांतूंतल्या एका चोराच्या गळ्यात कोंबे बांदिल्ले आसतात. जाल्यार दुसऱ्याच्या गळ्यात नाल्ल, सोडणां आनी गाबळोबी बांदिल्लो आसता.  ह्या चोरांक उद्देशून खाशेलें गायन जाता. नावाडग्या चोरांनी जेन्ना लोकांक नाडपाचो यत्न केलो तेन्ना गांवच्या लोकांनी तांचेर पाळत दवरली.

चोरसो चोरूक गेलो आंबेयाचे बनी।

आंबेयाचे बनी तेजां साजनां जालां।

चोरसो चोरूंक गेलो केगदीचे बनी।

केगदीचे बनी तेजां सजनां जालां।

अशे तरेन चोर सगळ्या रानांवनांनी भोवलो पूण ताचो यत्न फळादीक जालो ना. तेन्ना उबो रस्तो सोडून तो आडव्या रस्त्यान गेलो. आनी ‘कोगळीच्या’ बनात पावलो. 

चोरसो चोरूंक गेलो कोगळीच्या बनी

कोगळीचे बनी तेजां साजना जालां. 

सुळावयल्या चोरांचे बाबतींत करंजोळ आनी झर्में गांवचे बाबतीत सारकेपण दिसून येता. फकत ‘मुड्डो मारप’ हो विधी मात करंजोळ गांवचें खाशेलण जावन आसा.

करंजोळचो चोरोत्सव सुरू जावचे आदीं गांवच्या सगळ्या राखणदारांक आनी देव देवतांक आमंत्रणां वतात. त्या सगळ्या राखणदारांक आनी अदृश्य शक्तींक वाजयत गाजयत मांडार हाडपाचो विधी जाता. हाका ‘सुंवारी’ हाडप अशें म्हणटात. सगळ्यो सुवारी आयले उपरांत निमणी सुंवारी हुळणाच्या वाठाऱ्याची येता. हो गांवचो मानाचो आनी मुखेल राखणदार. तांकां ‘मुड्डो’ दिवपाची पोरणीं परंपरा गांवात आसा. ‘मुड्डो मारप’ म्हटल्यार एका काळावेली ‘मनीस बळी’ ची खूप पोरणीं प्रथा. आयजूय करंजोळ गांवांत कोंब्याचो बळी दिवन तो विधी पुराय करचो पडटा. करंजोळच्या चोरोत्सवात मुड्डो मारप हो विधी जाता तेन्ना जाचो मुड्डो मारपाचो आसता ताची कुड त्या वेळार सामकी अचेतन जाता. ताका कसलीच सुद्बुद आसना. निमणे देवळांत व्हरुन तिर्थ घाले उपरांतूच तो संजीवन जाता.

करंजोळ आनी झर्में गांवच्या चोरोत्सवाचो अभ्यास केल्यार ह्या उत्सवाची पाळांमुळां आमकां आदीम संस्कृताये कडेन घेवन वतात. कोणा एका काळार सत्तरी वाठारांत ‘हेबाड’ नावाची रानवटी जमात रावताली. कांय कडे तांचो उल्लेख ‘होब्बू’, ‘हेबार’, ‘मेशे’, ‘भिल्ल’ अशा नावांनी जाता. त्या अदीम लोकांचे शिरकांड करून आतांच्या थळाव्या लोकांनी आपली वसणूक केल्या, अशें जाण्टे सांगतात. गोमंतकाची प्रतीमा ह्या पुस्तकांत अनंत धुमे हांच्या लेखात ‘हेब्बार’ लोकांचो संदर्भ मेळटा. सत्तरींतल्या दोंगरी वाठारात तांचो राबितो आसलो, अशेंय ते फुडे सांगतात. करंजोळ गांवांत देवळा मुखार आशिल्ल्या दोंगुल्लेर ‘हेबाड’ लोकांचे ‘घरवंन’ (कोसळिल्ल्या घरांचे अवशेश) आशिल्ले अशें थळावे जाण्टे सांगतात. ह्या संबंदीची एक आख्यायिकाय त्या वाठारांत आयकूंक मेळटा. शिगम्याच्या सव्या दिसा करंजोळ गांवांत ‘रणमालें’ लोकनाट्य खेळपाची परंपरा आसा. ह्या लोकनाट्यांत ‘भिल्ल’ म्हण एक धोंग येता. 

चान्ना सुखाचां काळखी दुकाची

भिल्ल पावले गांवांमदी हो 

भिल्ल पावले गांवांमदी.

हे भिल्ल येवन घरांत न्हिदिल्ले बायलेक उखलून व्हरतात अशें त्या लोक नाट्यांत दाखयलां. तशेच तरेचो उल्लेख करंजोळ आशिल्ल्या हेबाडां संबंदान प्रचलीत आशिल्ले एके आख्यायिकेतूय आयकूंक मेळटा. फुडे हेबाडांचो बंदोबस्त करचे खातीर आयिल्ल्या नव्या लोकांनी एक खेळ रचून हेबाड घाळ आसतना तांचेर अचकीत घुरी घाली आनी तांकां चांचावन मारले, असो उल्लेख ते आख्यायिकेत मेळटा. तशेंच करंजोळ गांवांत सश्टीचे रणमालें चालू आसतना फांतोडेर होळये कडे गाराणे घालून चोरांचे ‘व्हंडे’ उसकूपाचे काम सुरू जाता. हे सगळे मुद्दे विचारात घेतल्यार करंजोळचो चोरोत्सव हो हेबरांचें मारिल्लें ‘रण’ आनी ताच्या जैताचो उत्सवसो दिसूंक लागता. ताचो खोलायेन अभ्यास जाल्यार करंजोळचो इतिहास निश्चीतपणान एक हजार वर्सां फाटी पावतलो. ते खातीर अभ्यासकांनी ह्या उत्सवाचो अभ्यास करून अदीम संस्कृतायेची मुळां खणून काडपाची गरज आसा.  अशें जालें जाल्यार कोंकणी भास आनी संस्कृतायेच्या अभ्यासाक नवी दिका मेळटली.   

झिलू लक्ष्मण गांवकार  

9923651774