कोंकणी म्हणी आनी वाक्प्रचांरातलें ‘उदक’ – 3

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

शांत उदक आवाज करिना. व्हावंता. पूण जें उदक व्हावंता तें चड आवाज करता. कमी जाणकार आशिल्लो आपूण चड जाणकार अशें भासयता

शांत उदक आवाज करिना. व्हावंता. पूण जें उदक व्हावंता तें चड आवाज करता. कमी जाणकार आशिल्लो आपूण चड जाणकार अशें भासयता
वाळो पिकचोना, समुद्राचें उदक सुकचेंना. आंवाळो केन्नाच पिकना तशेंच दर्याचें उदक केन्नाच आटना. थोड्यो गजाली केन्नाच घडपी आसनात. अशक्य गजाल.

• आंग उदकान नितळ, मन सतान नितळ: जो सदांच सत उलयता त्या मनशाचें मन नितळ आनी निर्मळ आसता. तशेंच जो सदांच न्हाता ताचें आंग नितळ आसता हें सांगपी ही म्हण.
• एकाच झऱ्याचें उदक खारशें आनी गोडशें जायत कशें? एका झऱ्याचें उदक एकाच रुचींचें आसपाक जाय. कोणाचेय भुरगे सारकेच दुर्गुणी आसतात तेन्ना ही म्हण वापरतात. Chip of the same block,
• कट्टेन नाक बुडोवन जीव कित्याक दिवंचो?: ल्हानशाच वा शुल्लक कामा खातीर लज वगडावन जिवाक त्रास कित्याक करुन घेवंचे? अशा अर्थाची ही म्हण. ‘कट्टी भर उदकांत बुडून मेलो’. ह्याच अर्थाची कोंकणींतली दुसरी एक म्हण.
• कमरभर उदकांत बुडून काश्टी सुकी: सगलें करचें करुन आपूण तांतलो न्हयच अशें दाखयता वा आपलें नांव जावंक दिना तेन्ना ही म्हण वापरतात. ‘पुरुसभर(गळोभर) उदकांत वचून सुकी काश्टी दाखवप’, ‘थिगूर काडूंक वता आनी सुकी काश्टी दाखयता’, ‘पेंगटभर उदकांत रावन काश्टी/बोंबली सुकी’, ‘उदकांत रावन/उडी मारुन काश्टी सुकी’, ‘बोंबली/ कमरभर उदकांत रावन काश्टी सुकी’, अश्यो ह्याच अर्थाच्यो दुसऱ्यो म्हणी घोळटेंत आसात.
• कुड्डी उदकाक गेली, घागर फ़ोडून घरा आयली: नालयक मनीस कांयचें काय करता तेन्ना ही ओपार मारतात. आपल्याक जमना तें काम करुंक मुखार सरतकच अपेस पदरांत़ येता.
• कट्टेंतलें उदक मुयेक दर्या/ समुद्र: ल्हान दुर्बळ व्यक्तीक ल्हानशेंच संकट लेगीत व्हड दिसता. मुयेक दुबळेपणाचें प्रतीक मानून सगल्या भारतीय भासांनी आसली म्हण आसा. ‘मुयेक मूत प्रलय’ ह्याच अर्थाची कोंकणींतली दुसरी एक म्हण. कमी आस्पत लेगीत गरीबाक व्हड दिसता हो ह्या म्हणीचो दुसरो एक अर्थ.
• घराक उजो लावन उदकाक धांवप: पयलीं चूक करप आनी मागीर ती निस्तरपाक हांगा थंय धांवप. अशी करणी जाता तेन्ना ही ओपार वापरतात.
• तान धांवता उदकाक, उदक धांवता तानेक?: गरज तो दुसऱ्या फ़ाटल्यान धांवता हें सांगपी ही म्हण.
• थंड उदकांत गरम उदाक घातल्यार जातलें कितें?: थंड उदकांत गरम उदक घाल्यार थंड उदकय दुगदुगीत जातलें. संगतीचो परिणाम सांगपी ही म्हण.
• धांवचे उदकाक आवाज चड: शांत उदक आवाज करिना. व्हावंता. पूण जें उदक व्हावंता तें चड आवाज करता. कमी जाणकार आशिल्लो आपूण चड जाणकार अशें भासयता तातूंतली ही गजाल.
• दाट जाल्यार उदक घाल पातळ जाल्यार पिठ घाल: कसलेय परिस्थितीक उपाय आसा हें सांगपी ही म्हण.
  -दुदा रुची नातिल्लो चल्लो, पिट्टा उदकाक भुलूनू गेलो: अश्वत्थामो हो द्रोणाचार्याचो पूत. ताका भुरगेपणांत सामके गरिबेंत दीस काडचे पडले. दूद जाय म्हण हट्ट धरुन तो बसतालो तेन्ना ताचे आवयन उदकांत पीठ घालून दिवंचें. तेंच तो दुद म्हण पियेतालो. बऱ्याच उसरां ताका खरें दूद पियेवंक मेळ्ळें.
• दुसरे दुद घालतले म्हण आपणें उदक घाल्यार भाणांत दुद एकठांय जातलें? ह्या म्हणी फ़ाटली काणी अशी. एकदां एका प्रधानान राजाक म्हळें. राज्यांत प्रामाणीक कोण उरुंक ना. राजान सांगलें सिध्द करुन दाखय. तर प्रधानान कितें केलें; एके कुडींत व्हडलें भाण दवरलें आनी हुकूम सोडलो. राज्यांतल्या जण एकल्यान एक शेर दूद हाडून भाणांत घालचे. सगले जाण गाडगे घेवन आयले. भाणांत रकयले आनी गेले. प्रधानान राजा हुजीर भरिल्लें भाण रकयलें. पळयत जाल्यार सगळें उदक. तर जाल्लें कितें प्रतेकान विचार केलो सगळे लोक दूद घालतले तर आपणे उदक घाल्यार तातूंत भरसून वतलें आनी कोणाकय कळचें ना. ‘दुसरे दूद घालतले म्हणून आपणे उदक घाल्यार भाणांत उदक एकोटुतवे?’ कर्नाटक वाठारांतली ही म्ह़ण ‘शंकराचे पिंडीवेलें उदक’. ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• दुसऱ्याच्या तोंडान उदक पियेल्यार तान भागना: आपली तान भागयतलो जाल्यार आपल्याच तोंडांतल्यान उदक पिवपाक जाय. आपलें बरें आपणेंच करपाक जाय हें सांगपी ही म्हण.
• दुदाचे दूद उदकाचे उदक: राजहंस पक्षी खंय दूद आनी उदक मिस्तुराद आसल्यार दूद आनी उदक वेगळें करता म्हण्टात. ही म्हण सत खंयचें आनी फ़ट खंयची हें दाखोवपाक वापरतात. ‘हा सुर्य आनी हा जयद्रथ’ ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• दुसऱ्या हातान उदक पिवंचें,परक्या घरा जेवणा पडचें: दुसरो सांगता ते प्रमाण करचें पड आनी जेवणा खातीत दुसऱ्यागेर वचचें पडप हाचें सारकें वायट कांयच ना.
• दोळ्यांक उदक लावन फ़टी सांगता: वायट कर्म करतकच शुद्धी खातीर दोळ्यांक उदक लायतात. (नेमाचमन) फ़ट सांगप आनी दोळ्यांक उदक लावन मेकळो जावप. फ़ुडें दोळ्यांक उदक लावप म्हळ्यारुच फ़ट सांगप असो अर्थ आयलो. ‘दोळ्यांक उदक लावप’ हाका फ़डपुशीं कामां करप असोय अर्थ कारवार वाठारांत लायतात. पुजे पयलीं दोळ्यांक उदक लायतात. तितलेंच करुन पुजा सोंपोवप असो भावार्थ.
• न्हंयचें उदक समुद्रांत पावलें आनी काटूक जालें: न्हंयचें गोड उदक समुद्रांत वतगीर तें काटुक वा खार जाता. वायट मनशाच्या संगतीत बरो मनीसय वायट जाता हें सांगपी ही म्हण.
• न्हंयचें उदकांत पांय बुडयले आनी पवित्र जालें: उदक सगळीं पापां धुता अशें म्हण्टात. उदकांत पांय बुडयल्यार पापां धुवून वतात आनी पवित्र जाता हें सांगपी ही म्हण
• पाटा उदक पाटा लागलें: पाटाचे कडेक आसता त्या झाडांक उदक शिंपता तें थोड्या वेळान झिरपून परत पाटांत येवन पडटा. कांय कारणाक लागून वेगळीं जाल्लीं मनशां आसा तशीं परत एकठांय जातकच ही म्हण वाप़रतात. * पांवळे उदक पांख्यार चडना: पांवळे उदक पांख्यावेल्यान सकयल पडटा. तें पर्थून पांख्यार कशें चडटलें? अशक्य गजाल.
• पापी (पातकी) वता थंय पावल भर उदक: ह्या म्हणी फ़ाटली काणी अशी. पाप धुवन उडोवपाक एक मनीस पवित्र न्हंयचेर न्हावंक गेलो. ताचे पदराक इतलें पाप आशिल्लें की तो जंय पावल दवरता थंय पावलभरच उदक उरतालें. ताका तिर्थस्नान घडलेंच ना. पापी मनशां वतात थंय मुळची भरभराट आसली तरी तांच्या पांयसोरान उदक लेगीत आटून वता.
• पानवेली निमतान म्हस्काक उदक: म्हशिंगाचेर पानवेलीची वाल चडयतात. हरशी म्हशिंगाक कोण मुद्दाम उदक घाली नात. तो आपसूकच वाडटा. पूण पानवेलीक बरी पानां येवपाक उद्क घालचें पडटा. तें आपसूकच म्हशिंगाच्या मुळांत पडटा. बऱ्या मनशाच्या आलाशिऱ्याक रावल्यार आपलेंय बरें जाता हें सांगपी ही म्हण.
• पावसा उदकाक गोडसाण कमी: पावसाचें उदक सकयल येतना ताचे वांगडा खूप क्षार घेवन येता. आनी ते खातीर तें पचकें लागता.
• मिठ खाल्लो उदक पितलो: जाच्या आंगांत दोश आसात तोच ताचेर उपाय सोदतलो आनी करतलो. जाणे वायट कर्म केलां तो ताचे परिणाम भोगतलो हो ह्या म्हणीचो दुसरो एक अर्थ.
• माथ्यार घाल्लें उदक पांया मेरेन पावता. माथ्यार उदक घालें की तें आपसूक पांयांमेरेन पावता. मुखेल्याक घट्ट धरुन ताची मानतूक करतकच ताचे हाता सकयले आपल्याक मजत करतात. घरांतल्या सगळ्यांत व्हडल्या मनशाक वांकून नमस्कार करतकच हेर व्हडल्यांक तो पावलो अश्या अर्थानूय ही म्हण वापरतात. ‘बोडार घातील उदाक सदांच पायां मुळांत’, कारवार वाठारांतली ह्याच अर्थाची ही म्हण.
• बुदवंताक बुद्धी सांगची रेंवेर उदक पिश्याक बोध सांगचो आळवार उदक: रेंवेंत़ उदक भितरल्ले जिरता तशें बुदवंताक सांगिल्ले गिज्ञानतो आपल्या भितर पचयता. पिशाक केल्लो उपदेश आळवाच्या पानार उदकाचे थेंबो कसो उरता तसो वयलेवयर उरता.
• बांयतलें उदक न्हंयंत: बांयतले उदक काडून न्हंयत घालप.
  (मुखार चालू)

-सखाराम शेणवी बोरकार