जिबेवेली गिरेस्त जतनाय

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

आमची भास, बोली, आनी संस्कृती हे आमच्या अस्तित्वाचे अविभाज्य भाग जावन आसात. आनी तांचें रक्षण करप हें आमचें कर्तव्य.

प्रत्येक घडणुके फाटल्यान कसलें ना कसलें तरी कारण लिपिल्लें आसता. बरी वा वायट, कसलीय आसूं, कसल्या तरी कारणाक लागून ती घडटा. भास आनी भाशेचे साबार घटक तयार जावपा फाटल्यान लेगीत कसली तरी काणी आसतलीच. म्हणी, ओंपारी आनी वाक्प्रचार हे भाशेचे गिरेस्त आनी मजेशीर घटक – मर्यादीत उतरांनी गुढ अर्थ बाळगितात म्हणून. हे तिनूय घटक जशे उलयतात, तशेच बरयतात. साहित्यीक भास, प्रमाण भास अशे तांचे भेद आसना. बोली वा समाजा प्रमाण उतरावळींत कांय प्रमाणांत भेद दिसून येवंक शकता, पूण अखेरेक ताचो अर्थ आनी तात्पर्य एकूच आसता. आमचे आजे-पणजे उलयतना म्हणींचो खूब वापर करताले. अजून लेगीत ते तशेच उलयतात. आनी तांणी वापरिल्ल्या म्हणींची खबर आमकां नाशिल्ल्यान आमी शेणटात, वा दुसरोच अर्थ लायतात. “म्हणीचो उपेग करतलो जाल्यार ताचो अर्थ सारको मतींत आसपाक जाय. तो कळटलो जाल्यार दर एके म्हणी फाटलो अणभव, घडणूक वा काणी समजून घेवंक जाय.” (बोरकार, 05)
कोंकणी समाजा भितर वाक्प्रचारा परस चड म्हणी आनी ओपारी घोळटात – समाजीक, इतिहासीक आनी संस्कृतीक कारणांक लागून. देखून ह्या म्हणींचो आनी तांचे फाटले काण्यांचो सोद लावप खूब म्हत्वाचें. पुराय कोंकणी समाजाचें प्रतिनिधित्व करपी ह्यो म्हणी आमकां कोंकणी समाजाचें संस्कृतीक दर्शन घडयतात. लिखीत परस मौखीक रुपान चड वापरांत आशिल्ल्या कारणान म्हणींच्या संकलनाचो वावर कठीण आनी कश्टाचो जाणवता. पूण तरी आसतना हो वावर जायनासतना रावंक ना. श्रीमती कमला गजानन वाघ हांचें ‘आजीच्या सुपातील मोती’ (कोंकणी म्हण्यांचें मराठी संकलन), श्रीमती कमलादेवी राव देशपांडे हांचें दोन भागांनी ‘म्हणी फाटली काणी’, मनोहर पै धुंगट हांचें ‘कोंकणी म्हणीसागर’ हीं कोंकणी म्हणयांचीं संकलनां. हालींच सखाराम शेणवी बोरकार हांणी आपल्या जिबेवेली जतनाय ह्या पुस्तकांतल्यान कोंकणी म्हणींच्या संकलनाच्या वावरांत मोलाची भर घाल्या.
सखारामबाबान अ ते ह अक्षरा मेरेन एकूण 138 म्हणींचो आसपाव ह्या पुस्तकांत केला. सुरवातेक म्हणीक संबंदीत प्रसंग वा ताचे फाटली काणी सांगून उपरांत ताचे फाटलो अर्थ स्पश्ट करप अशें सामान्य स्वरूप तांणी सगळ्या म्हणींच्या संदर्भान पाळ्ळां. संबंदीत म्हण केन्ना आनी कित्याक वापरतात तें सांगून समान अर्थाची दुसरी म्हण वा ओपार आसा जाल्यार ताचोय उल्लेख केला. आशाढांतले गांयडोळ, क्यंऽऽव? साडेचार!, दादो म्हणटा तेंच रे, सुंगटाचे पदार्थ, हिमट्याक बसोवंचें आंबाडे तासूंक रसाळाक बसोवंचें अनस तासूंक, धा पोळे आनी वीस चुळचुळे! अशो नव्या आशयाच्यो वेगळ्यो म्हणी ह्या ग्रंथाच्या गिरस्तकायेंत भर घालतात.
समाजीक मनस्थिती दर्शावपी कांय म्हणी संग्रहांत पळोवपाक मेळटात. देखीक, गणपतीची फाट झरोवन गणपतीक तिबो लावप, जाचें जळे ताका कळे, तेलकारालें तेल जळटा मशालजींचे मूत जळटा, माथ्यार दातें दवरून जड जाल्लो जांवय, शेंदरी मात्शी व्हडली आसली जाल्यार आनीक एक भुरग्याक न्हिदयतली आसली, कोणा खाडाक पेटला उजो कोण म्हणटा विडी पेटयतां, हुंदरा जाळान घराक उजो घालचो न्हय. वेंचीक म्हण्यांतल्यान पुर्तुगेज शब्दांची जपणुकूय जाल्ली आसा – इस्तिमसांव, कोंस्तिपासांव, सातिस्फासांव, तेंतेंसांव, माल्दिसांव, सेरमांव, येस्ती व्हेर्दी. पाखल्याक खंय ‘गारा’, ‘गारी’, ‘गारे’ सगळेंच सारकेंच, फिदाल्गाचा पूत, सोरोप म्हुणू नये धाकलो आनी फिरंगी (पाखलो) म्हुणू नये आपलो, ह्यो म्हणी पुर्तुगेज काळाचें प्रतिनिधीत्व करतात. विगाराक नाका इगोर्ज तोर कुराक केसो गोरोज?, शेंसफूल तिंतक्या रवलां, हात पांय रवले (रावले), काय करूं बायले?, हियेचें तोहें तियेचें मोदीं गेलें पेजेचें, ह्यो म्हणी विशिश्ट समाजाच्या बोलीचें दर्शन घडयतात. हातूंतल्यान शेणिल्ल्या वा शेणत वचपी उतरांचें ज्ञान आयचे पिळगेक मेळटा.
जिबेवेली जतनाय संग्रहाची एक विशिश्ट खाशेलताय म्हळ्यार लेखकान ‘वेंचीक’ म्हणींचो आसपाव आपल्या संग्रहांत केला. तांच्या म्हणण्या प्रमाण 1997 वर्सा सावन सुरू केल्ल्या म्हणींच्या संकलनाच्या वावरांतल्यान तांचे कडेन आयज मेरेन सुमार 11,000 म्हणींचो सांटो तयार जाला. पूण ह्या सगळ्या म्हणींचो आसपाव ह्या संग्रहांत करिनासतना वेंचीक 138 म्हणी तांणी संग्रहीत केल्यात. सामाजीक भान, कोंकणी माती आनी समाजा कडेन आशिल्लें नातें, संस्कृतीक आनी भाशीक गिरेस्तकायेचें संवर्धन अशे साबार हेतू ह्या संकलनांतल्यान साध्य जाल्ल्याचे दिसून येतात. आयची तशेंच फुडारांतली पिळगी घडये ह्यो म्हणी आयकतली वा तांचो वापर करतली. पूण त्या म्हणी फाटली काणी आनी अर्थ समजून घेवपाच्या नदरेंतल्यान हो ग्रंथ म्हत्वाचो हातभार लायता. एखादी घडणूक घडिल्ली म्हणून ह्यो म्हणी अस्तित्वांत आयल्यो. काल्पनीक रितीन त्यो घडोवंक नात. ताका लागून शेंकड्यांनी वर्सां पयलीं समाजांत आशिल्ले स्थितीची, मनस्थितीची जाणीव ह्या म्हणींतल्यान जाता, आनी फुडारांतूय जातली. कमलादेवी राव देशपांडे हांणी ह्या तशेंच आनी कांय म्हणींची विस्तारान म्हायती आपल्या म्हणी फाटली काणी – भाग 1 आनी 2 ह्या संकलनांतल्यान दिल्या. ज्या ‘कोंकणी मोग्यांक’ वा वाचप्यांक थोडे भितर म्हायती जाय वा एका बसकेंत पुस्तक वाचून सोपोवपाक जाय तांचे खातीर हें पुस्तक उपयुक्त आसा. कारण सखारामबाबान सिमीत उतरांनी आनी मजेशीर शैलींत म्हणीं फाटली काणी सांगल्या. प्रत्येक म्हणी फाटली काणी एका पानाचे वयर वचूंक ना. ताका लागून सिमीत स्वरूप आसलें तरी वाचप्याक वा अभ्यासकाक जितली गरज आसा तितलीच म्हायती ह्या पुस्तकांतल्यान मेळपाक पावता.
आमची भास, बोली, आनी संस्कृती हे आमच्या अस्तित्वाचे अविभाज्य भाग जावन आसात. आनी तांचें रक्षण करप हें आमचें कर्तव्य. जिबेवेली जतनाय म्हळ्यार मनशाची वळख. ती शेणप म्हणजेच आमचें अस्तित्व शेणप. आमी कोण, खंयच्यान आयल्यात, आमचीं मुळां, आमची भास खंयची, ह्यो विसरायेर घालपा सारकिल्ल्यो गजाली न्हयच. फकत भास न्हय तर ती भास वापरपी समाजाची मुल्यां, परंपरा आनी जिणेशैली हांचें जतन करप भोवच गरजेचें. म्हण, ओंपार, वाक्प्रचार, हे सगळे प्रकार म्हळ्यार भाशेंतली विशिश्ट आनी खाशेली अभिव्यक्ती. दरेक भाशेंत ह्यो गिरेस्तकायो नोंद केल्ल्यो आनी स्पश्टपणान सांगिल्ल्यो आसतात. 2025 वर्सा “सखाराम बोरकार हांणी अभ्यास, संशोधन, भाशेचें प्रेम हांची जोड दिवन ह्यो म्हणी पध्दतशीरपणान पांटल्यांत संकलीत केल्यात.” (मुकेश थळी, पुस्तकाचें फाटलें पान) आयचे अभ्यासू आनी जिज्ञासू पिळगे खातीर एक गिरेस्त ठेवो सखारामबाबान तयार करून दवरला.

शुभा बरड वेलींगकार
8788251629