प्राणी न्याय मागतात

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

थंय न्यायसंस्थेत वकिल तांचे प्रतिनिधीत्व करपाक शकतात. प्राण्यांक बऱ्या तरेन वागोवपी देशांच्या वळेरींत  पयल्या धा देशांत आमी नात. 

बेवारशी सुण्यांक लागून जावपी समस्या सोडोवपाक सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्या. पारदीवाला आनी न्या. महादेवन हांच्या खंडपीठान गेल्ल्या सोमारा निवाडो दिल्लो,  मात तें प्रकरण सरन्यायाधीशान त्या खंडपीठा कडल्यान काडून घेवन तीन न्यायाधीशांच्या खंडपीठा कडेन परतून सुरवेक सावन सुनावणे खातीर दिलां. देशभर कायदे समान आसले तरी देशांतली हायकोर्टां आनी सुप्रीम कोर्ट तांचो अर्थ वेगळे वेगळे भशेन लायतात, त्या कारणान निर्णयांत सुसंगती दिसना जाल्या. न्या. पारदीवाला खंडपीठान दिल्लो निर्णय सुप्रीम कोर्टान आदि दिल्ल्या निर्णयाशीं असंगत दिसता. न्यायालयाच्या चार वण्टींत बसून जिवित प्राण्या विशीं आदेश दितात तेन्ना तांची अंमलबजावणी करपाक जमिनी परिस्थिती पूरक, पोशक आसा काय कितें, त्या प्राण्यांचो जीव वाटवतलो काय वतलो, हाचो विचार न्यायाधीशानीं करप गरजेचें, पूण तशें जायना अशें दिसपाक लागला. सुप्रीम कोर्टाच्या गेल्ले सप्तकांतल्या निवाड्यांत सुण्यां खातीर शेल्टर्स बांदून दिल्ली- एनसीआरच्या वाठारांतल्या 5000 बेवारशी सुण्यांक थंय राबित्याक धाडप, थंय सीसीटीवी लावप, एकूय बेवारशी सुण्याक थंयच्यान भायर सरूंक दिवप ना आनी ह्या वाठारांनी एकूय सुणें दिसपाक जायना हें सगळें आठ सप्तकांत करप शक्य आसा काय हाचो विचार केला अशें दिसना. 

बाँबे हायकोर्ट नागपूर पीठान 2022 वर्सा नगरपालिकेक नागपूरांत बेवारशी सुण्यां खातीर शेल्टर्स बांदपाक लायिल्ले. तीन वर्स उपरांत आयज मेरेन फकत चार जाग्यांनी जमनी ‘शॉर्टलिश्ट’ तितल्यो जाल्ल्यो आसात आनी कांयच जाल्लें ना. तेन्ना दिल्ली एनसीआरांत जमीन अधिग्रहणाची प्रक्रिया, उपरांत बांदकाम आनी मुळावे सुविधा उपलब्ध करप, शेल्टर हाताळपा खातीर प्रशिक्षित स्टाफ, पशु दोतोर, सुण्यांचो मानसोपचार तज्ञ, वाठार स्वच्छ दवरपाक व्हडा प्रमाणांत स्वच्छता कर्मचारी हांची नेमणूक करप हें सगळें आठ सप्तकांत कशें शक्य आसा? एका शेल्टरांत कितलीं सुणीं दवरप आनी कशे तरेन दवरप हाचो खोलायेन अभ्यास करचो पडटलो. खेटून दवरत जाल्यार तांचे मदीं झगडीं जावन तीं जखमी जातलीं, रक्तबंबाळ जातलीं. तांकां रोग जांवक शकतात. नितळसाण ना जाल्ल्यान सुण्यां मदीं साथीचे रोग सुरू जाल्यार प्रकरण हाताळपाक कुस्तार जातलें.   

न्या. पारदीवाला खंडपीठान दिल्ल्या निवाड्यांत संवेदनशीलताय, मानवी दृश्टीकोन आनी वास्तविकतेचो उणाव दिसलो. भाशा आक्रमक, हेकेखोर, धमकावपी दिसली. सुण्यांक ‘कशेय तरेन’ बेगोबेग शारांतल्यान कुशीन काडून उडोवप इतलोच उद्देश दिसलो. मुखेल म्हणल्यार तांकां शेल्टरांत खाण- जेवण दिवपा खातीर पालिके कडेन फावोशें बजेट आसा काय हाचो विचार केलो ना. उपरांत कोर्ट थंयच्या वेवस्थांचे निरीक्षण करतलें असो दबाव तयार करपाचो तो केलो ना.

“खंयच्याय परिस्थितींत सुणी मरपाक जायनात, निर्णय हे सद्याच्या कायद्या खाला घेवचे पडटले.” अशे न्या. महेश्वरी आनी न्या. करोल हांच्या खंडपीठान गेल्ले वर्सा दिल्ल्या निर्णयांत म्हणील्ले आसा ताचेशी हो निर्णय असंगत दिसलो. त्या आदी बाँबे हायकोर्ट नागपूर बेंचान आपल्या 2022  निर्णयांत महाराष्ट्र पोलिस कायदो 1951 चे कलम 44 अंमलात हाडून पुलिसांक ‘कशेय तरेन’ बेवारशी सुण्यांक ताब्यात घेवन गरज पडल्यार मारून उडोवपाचे आदेश दिल्ले आसात. संविधानातल्या अनुच्छेद 21 खाला सुण्या पसून मनशाच्या जीणेची राखण करता अशें हायकोर्ट सांगता तेन्ना तोच अनुच्छेद त्या सुण्यांकूय जगपाचो हक्क दिता ते कशें विसरतात? प्राणी जल्म नियंत्रण कायद्या खाला बेवारशी सुण्यांचे स्थलांतर करपाचेर बंदी आसा ताचो उल्लेख करून राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सरसंचालक, तशेंच स्वता प्राणीशास्त्राचे पदवीधर श्री. मोहन भागवत हाणीं म्हणला, “सगळ्या प्राण्यांक जगपाचो अधिकार आसा. दिल्ली बेवारशी सुण्यांचो प्रश्न तांच्या संख्येचे नियोजन करून सुटावो करचो. तांका शेल्टरांक धाडप हो उपाय न्हय.”  

सुण्यांक भावना आसतात. ते पंगडांनी रावतात आनी आपले वाठार राखप, चौकीदारी करप हो तांच्या डी.एन.ए चो भाग जावन आसता. रस्त्यार रावले तरी आपली कुयदाद घेवपी कुटुंबा वांगडा तांचे भावनिक नाते आसता. त्या वाठारांतल्यान वा कुटुंबा पसून पयस व्हेल्यार ते डिप्रेशनांत वतात. सोप्या भाशेंत सांगपाचें जाल्यार, समजा पणजेंत समाजीक मळार वावुरपी बुदवंत, विचारवंतांक रातयां उबारून झारखंडांतल्या झुमरू- तिलैय्यांत व्हरून दवरले जाल्यार तांची थंय जी मानसिक परिस्थिती जातली तशेच वाठारांतल्यान विस्थापित केल्ल्या सुण्यांच्या बाबतींत घडपाक शकता. तेन्ना मनशांक तांचे त्रास जावपाक लागल्यात हें केन्नाय मान्य, पूण तांचेय कायदेशीर हक्क मारनासतना पुनर्वसन जावप हेंवूय तितलेंच गरजेचें.                 

सुनावणींत पक्षपाती पूर्वग्रह दिसतालो. आपूण फकत सोलिसिटर जनरल जे सादर करता तेंच आयकतोलो, प्राणी हक्क संस्थांक बाजू मांडपाक दिवचोच ना, आपल्याचेर खंयचेय कायदे बंधन घालूंक शकनात अशें  न्या. पारदीवालान म्हणले तेन्ना ताणीं आपल्या अधिकारांची शीम हुपिल्ली. संतुलन सुटता तेन्ना निश्पक्षतायेन न्यायदान जायना. त्या खातीर ताकतिकेन सरन्यायाधीशाक तें प्रकरण सुरवेक सावन सुनावणी करपा खातीर तीन न्यायाधीशांच्या खंडपीठाच्या सुवादीन करचें पडलें. फाटल्या बिरेस्तारा जाल्ले पयले सुनावणेंत नव्या खंडपीठान सुण्यांच्या वतीन वकिलांनी मांडिल्ली बाजू आयकल्या. 

व्याख्ये नुसार बेवारशी म्हणल्यार मालक- धनी, घरदार ना अशे भौशिक वाठारांनी रावपी सुणे असो जाता. आमचे हांगा बेवारशी म्हणल्यार बुरशें, कोयर उपसून खाण सोदत भोंवपी वाऱ्यार सोडिल्ले सुणे दोळ्या मुखार उबें रावता. 

नेदरलँड्जांत बेवारशी सुणी नात तेन्ना तांची देख घेवची असो प्रचार चल्ला. थंयच्या नागरिकांच्या सुण्या संबंदीत मानसिकतेत आनी हांगाच्या नागरिकांच्या मानसिकतेत ‘जमीन आसमानाचो’ फरक आसा. मनीसमोगी, प्राणीमोगी असो भेदभाव करपी वर्गीकरणाचो प्रकार थंय ना. थंय सरकार- नागरिक सगळेच प्राणीमोगी. बेवारशांक थंय वाऱ्यार सोडनात, ‘वारशी’ करतात. पाच डच नागरिकांतल्या एका कडेन सुणे आसता. शेल्टरांतल्यान सुणी पाळपा खातीर व्हरत जाल्यार नगरपालिका धनयाक करांत सवलत दिता. शास्त्रीय पद्दतीन तांचें लसीकरण, नसबंदी जाता. कॅफे, रेस्टॉरंट, दुकानदार सुण्यांक खावपाक घालतात. धांवडावन घालनात. डच प्राणी सुरक्षा सोसायटीची स्थापना 1864 वर्सा द हेगांत जाल्ली आनी 19 व्या शतकांत ताणी प्राणी सुरक्षा कायदो केलो. प्राण्यांचेर अत्याचार केले जाल्यार थंय तीन वर्सांची बंदखण आनी 17,000 युरो मेरेन दंड लागपाक शकता. प्राण्याआड गुन्याव आडावपा खातीर विशेश पुलीस दल आसता. त्रासांत सापडिल्ल्या सुण्यांची सुटका करतात, मरपाक सोडनात. सुण्याक मारून उडोवपाची भाशा ना. ‘समाज प्राण्यांक कशे वागयतात हातूंत तो समाज मनशाक कशेतरेन वागयतात ते पडबिंबीत जाता’ अशे डच मानतात. आमच्या देशांत धर्मदायी वृद्धाश्रमांत रावतल्या जाणट्यांची, मथुरेंतल्या बेसहारा विधवांची, गोशाळांतल्या गोरवांची परिस्थिती पळयत जाल्यार शेल्टरांक व्हड संख्येन सुण्यांक आमी कशे तरेन वागयतले हाची कल्पना करूंक शकतात.    

नेदरलँड्ज हो सुणेजातीचे बरे मागपी जगांतलो एक मुखेल देश जावन आसा. नेदरलँड्जा प्रमाणे स्विट्झरलँड, ऑस्ट्रीया, जर्मनी, जपान, न्युझीलँड देशांतूय समाजांत प्राण्यांक नैतिकतायेन, संवेदनशिलतायेन वागोवचे हे जनतेच्या मनांत रूजोवपा खातीर म्हायती दिवपी अभियानां चलयतात. थळाव्यो संस्था प्राण्यां आड क्रूरता केल्ली खपोवन घेनात. थंय न्यायसंस्थेत वकिल तांचे प्रतिनिधीत्व करपाक शकतात. प्राण्यांक बऱ्या तरेन वागोवपी देशांच्या वळेरींत  पयल्या धा देशांत आमी नात.  

इस्तांबुलांत परिस्थिती वेगळी आसा. थंय रस्त्यार, बस स्टँड, रेल्वे स्टेशनांचेर भौशिक वाठारानीं सुणीं भोंवतना दिसतात. सुण्यांक हट्ट-हूश्श करप, खोंटावप, तांका पळोवन फातर उबारप, दांडे सोदप सारकिल्ले सुण्यांक खुबळावपाचे, त्रास दिवपाचे प्रकार थंय जायनात. नगर निगम तांका वेळेर वासिनां दिवन भलायकी सांबाळटात तशेंच संख्येचेर नियंत्रण दवरपा खातीर बर्थ-कंट्रोल उपाय करतात. लोक,दुकानदार, हॉटेलवाले तांका खाणा घालतना दिसतात. 

बाँबे हायकोर्टान दोन सप्तकां फाटी कबुतरखान्यांच्या सुवातींत कबुतरांक खाण दिवपाचेर बंदी हाडल्या. उपरांत  त्या विशयाचेर अभ्यास करपाक भलायकी अधिकारी, शार नियोजन अधिकारी, मायक्रोबायोलोजिस्ट आनी हेरांची एक समिती नेमल्या. तांकां एक म्हयन्याचो वेळ दिल्लो आसा. निवाड्या विरोधांत वचून खाण घालतल्यांचेर गुन्यांव नोंद करतले अशें म्हणलां. मदल्या काळांत दर दिसा सकाळीं दोन वरां तांकां खाण घालतले अशी सुचोवणी केल्या तीवूय कोर्टान भायर मारली. आता हे सगळें कबुतरांक कशें कळटलें. तांचो राबितो त्याच भागांत आशिल्ल्यान तीं थंयच घुटमळटलीं. आपल्या पिलांचीं पोटां तीं कशीं भरतलीं. समिती तोडगो काडटा मेरेन तांकां भूक भागोवपाक थोडेंय खाण घालपाक न्यायसंस्थेन विरोध करप हांतूत क्रूरता दिसता. कबुतरांच्या खाणाच्या प्रश्ना वेल्यान समाजांतले दोन समुदाय झगडटना दिसले, शस्त्रांय उबारपाची भाशा उलयले, पूण कबुतरां उपाशीच उरलीं.     

सुणीं, कबुतरांचे प्रस्न हे सजीवांचे प्रस्न, ते समजीकायेन  जागरूततायेन, संवेदनशिलतेन सोडवप गरजेचे. 

बेवारशी सुण्यां संबदीत महाराश्ट्र, केरळ धरून इतर  राज्यांच्या न्यायसंस्थेत सुनावणी चलल्यात. कोर्ट निवाडे, समितेचे निर्णय येवपाक कळाव जाता. ताचे मदी तांका खाण दिवप्यांचेर खर कारवाय करतले असलो हट्ट न्यायाधीशांनी धरून बसप हातूंत मनीसपण दिसना.  

न्यायाधीशानी कायद्याचो अर्थ लायतात तेन्ना फकत सोयिस्करपणान फकत मनशांच्या हक्कांची राखण करप योग्य न्हय. संविधानाचो अनुच्छेद 21 मनशांक जगपाचो हक्क दिता तसोच तो प्राण्यांकूय जगपाचो हक्क दिता म्हणल्यार सुणी, कबुतरांकूय तो हक्क आसा हे न्यायपालिकांनी सोयिस्कर रितीन विसरप समा न्हय. वन्यजीव सुरक्षा कायदो-1972 लुकसाणकारक,अपायकारक, उपद्रवी घोशित करपाची मेकळीक दिल्ले कारणान माकड, नीलगाय, रानदुकर, वटवागळां हांकाय मारून उडोवपाची मागणी देशांच्या इतर भागांतल्यान जायत आसता.    

पृथ्वीतलार सजीव सृश्टीची उत्पत्ती करपी शक्तीचे विविध प्राण्यांची उत्पत्ती करपा फाटल्यान कारण आसतलें. फकत एकाच प्रजातीच्या कल्याणा खातीर, भलायके खातीर इतर प्रजातींचो संहार हो परिसंस्था (इकॉसिस्टम), जैवविविधताय इबाडपाक शकता आनी ताका लागून सैमिक संतुलनाचो इबाड जातलो हाचे आमी मनीसजातीन भान दवरपाक जाय. “जगा आनी जगूं द्या” अशे जैन धर्मांतले 14 वे तिर्थंकर महावीरान म्हणला. प्राण्यांच्या प्रति सम्मान, करूणा,अहिंसा बाळगुवची अशी शिकवण आमचे वेदूय दितात.

दीपक लाड, पर्वरी