पांदऱ्यांतलें सुकणें गायता

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

शैलेंद्र मेहता

माया आंजेलु (1928- 2014) ही अमेरिकन संस्मरणकार, कवी आनी नागरी हक्क वावुरपी. तिचो जल्म मार्गेरायट एनी जॉन्सन ह्या नांवान सेंट लुईस, मिसूरी हांगां जालो. ती तीन वर्सांचीआसतना तिच्या आवय-बापायचो घटस्फोट जालो आनी तिका तिचो भाव बेली वांगडा आर्कान्सासांतल्या स्टॅम्प्स ह्या ल्हान शारांत तांच्या आजे वांगडा रावपाक धाडली. थंय कायदेशीर रितीन लागू आशिल्लो वंशीक भेदभाव तिणें  अणभवलो. पारंपारीक आफ्रिकन अमेरिकन जिणेचो  धर्मीक भावार्थ आनी नमळाय आपली आजी आनी तिच्या विस्तारीत कुटुंबाकडल्यान आपूण शिकली अशें तिणें बरोवन दवरलां. कांय वर्सां उपरांत तिणें माया इंडियन्स विशीं एक पुस्तक वाचलें आनी आपलें नांव ‘माया’अशें बदललें.

पिरायेच्या सातव्या वर्सा शिकागोंत तिचे आवयच्या इश्टान तिचेर लिंगिक अत्याचार केलो.  सांगपाक लज दिशिल्ल्यान तिणें फकत आपल्या भावाक तें सांगलें. उपरांत त्या मनशाक आपल्याच नात्यांतल्या कोणेंतरी जिवेशीं मारला अशें तिका समजलें तेन्ना सावन फुडलीं पांच वर्सां ती उलयली ना. 13 वर्सांचे पिरायेचेर ती परतून उलोवंक लागली. माया मिशन हायस्कुलांत शिकली आनी सॅन फ्रांसिस्कोच्या लेबर शाळेंत नाच आनी नाटकाचो अभ्यास करपाक तिणें शिश्यवृत्ती मेळयली. पूण तिणें शाळा सोडली आनी ती सॅन फ्रांसिस्कोची पयली आफ्रिकन अमेरिकन बायल केबल कार कंडक्टर जाली. उपरांत ती हायस्कुलांत परतली, पूण सिनियर वर्सा शिकतना ती गुरवार जाली आनी आपलो पूत गाय हाका जल्म दिवचे कांय सप्तकांआदीं तिणें पदवी मेळयली. 16 वर्सांचे पिरायेचेर घर सोडून तिणें एकले आवयचें कठीण जिवीत आपणायलें.  वेटर आनी रांदपी म्हणून काम करून स्वताचें आनी पुताचें पोट भरलें. पूण संगीत, नाच, सादरीकरण आनी कविता निर्मणेची आपली प्रतिभा ती विसरूंक नाशिल्ली.  

1952 वर्सा तिणें अनास्तासिओस आंजेलोपुलोस नांवाच्या ग्रीक खलाशा कडेन लग्न केलें. नायट क्लब गायिका म्हणून तिणें आपली कारकीर्द सुरू केली, तेन्ना तिणें भुरगेपणांतलें टोपण नांव आनी घोवाचें नांव जोडून माया आंजेलू हें वेवसायीक नांव घेतलें. हें लग्न तिगलेंना तरी तिची सादरीकरणाची  कारकीर्द फुलली. 1954 आनी 1955 वर्सा पोर्गी अँड बेस ह्या ऑपेराच्या निर्मिती वांगडा तिणें युरोपांत भोंवडी केली. मार्था ग्राहम कडेन तिणें आधुनीक नाचाचो अभ्यास केलो, आल्विन आयली वांगडा ती टीव्ही वरायटी शोंत नाचली आनी 1957 वर्सा कॅलिप्सो लेडी हो पयलो आल्बम रेकॉर्ड केलो. 1950 च्या शेवटाक लेखिका म्हूण आपली कुशळटाय वाडोवपाक ती न्यूयॉर्काक गेली आनी थंय तिणें हार्लेम रायटर्स गिल्डांत प्रवेश घेतलो. नागरी हक्क चळवळी कडेन संबंदीत आशिल्ल्या काळ्या तरणाट्या लेखक आनी कलाकारांमदीं ती वावरूंक लागली. ज्या जेनेटच्या ‘द ब्लॅक्स’ ह्या इतिहासीक ब्रॉडवे निर्मितींत तिणें अभिनय केलो. अभिनेतो आनी विनोदी कलाकार गॉडफ्री कॅंब्रिज वांगडा तिणें ‘कॅबरे फॉर फ्रीडम’ बरयलें आनी सादर केलें. 

न्यूयॉर्कांत दक्षिण आफ्रिकेचो नागरी हक्क कार्यकर्तो वुसुमझी मेक वांगडा तिचो मोग जालो आनी 1960 वर्सा हें जोडपें आंजेलूच्या पुता वांगडा इजिप्तांतल्या कायरो शारांत रावपाक गेलें. कायरोंत तिणें इंग्लीश भाशेंतल्या ‘द अरब ऑब्जर्व्हर’ ह्या साप्ताहिकाची संपादक म्हणून काम केलें. फुडें ती आनी गाय घानाक गेलीं आनी घाना विद्यापिठाच्या संगीत आनी नाटक शाळेंत तिणें प्रशिक्षक आनी सहाय्यक प्रशासक म्हणून काम केलें; तशेंच ‘द आफ्रिकन रिव्ह्यू’ हे संस्थेंत फीचर एडिटर म्हणून काम केलें आनी ‘द घानियन टायम्स’ आनी घानियन ब्रॉडकास्टिंग कंपनी खातीर बरयलें. 

परदेशांतल्या वर्सांनी तिणें फ्रेंच, स्पॅनिश, इटालियन, अरबी आनी अस्तंत आफ्रिकेंतले फांटी भाशेचेर प्रभुत्व मेळोवन अभ्यास केलो. अमेरिकन बंडखोर फुडारी मॅल्कम एक्स हाणें घानाक भेट दिली तेन्ना ताका ती मेळ्ळी. मॅल्कम एक्साक ताची नवी संघटना ‘ऑर्गनायझेशन ऑफ आफ्रिकन अमेरिकन युनिटी’ उबारपाक मजत करपाच्या हेतान माया 1964 वर्सा अमेरिकेंत परतली. पूण थोड्याच काळा उपरांत मॅल्कम एक्साची हत्या जाली आनी ताची नवी संघटनेची येवजण ताचे वांगडाच सोंपली. 

आंजेलुन टी व्ही निर्मितींत वांटो घेतलो आनी नागरी हक्क चळवळींत ती सक्रीय जाली. कादंबरीकार जेम्स बाल्डविनच्या मार्गदर्शनान तिका बरोवपाक उर्बा मेळ्ळी आनी तिणें ‘आय नो व्हाय द केजड बर्ड सिंग्स’ ह्या आत्मचरित्रात्मक पुस्तकाचेर काम सुरू केलें. हें पुस्तक 1970 वर्सा उजवाडाक आयलें. ताची समिक्षकांनी तोखणाय केली आनी ती लोकप्रिय जाली.  तिका व्हड प्रमाणांत आंतरराष्ट्रीय प्रेक्षक मेळ्ळे. ‘जॉर्जिया, जॉर्जिया’ ह्या चित्रपटाची पटकथा तिणें बरयली आनी संगीत रचलें. आफ्रिकन अमेरिकन बायलेन पयलेच खेपे चित्रीत केल्ले  तिचे पटकथेचें  पुलित्झर इनामा खातीर नामांकन जालें. अमेरिकेच्या अनेक अध्यक्षांनी आंजेलूक वेगवेगळ्या पदांचेर काम करपाक आपयली. जेराल्ड फोर्ड हाणें तिची अमेरिकन क्रांती द्विशतवर्सुकी आयोगांत नेमणूक केली. जिमी कार्टर हाणें तिका आंतरराश्ट्रीय बायल वर्सा खातीर राश्ट्राध्यक्ष आयोगांत काम करपाक आपयली. 1993 इस्वेंत बिल क्लिंटनच्या सोपूतविधीवेळार तिणें तिच्या ‘ऑन द पल्स ऑफ द मॉर्निंग’ कवितेचें केल्लें वाचन संवसारभर लायव्ह प्रसारीत जालें. ‘पोएटिक जस्टिस’ आनी ‘रूट्स’ सारक्या चित्रपटांनी तिणें काम केलें. टीव्ही खातीर तिणें जायत्या नाटक आनी डॉक्युमेंटरीचें  दिग्दर्शन केलें  आनी 1996 वर्सा ‘डावन इन द डेल्टा’ हो फीचर चित्रपट दिग्दर्शीत केलो.

तिच्या साहित्यकृतींचे वळेरेंत 30 परस चड पुस्तकांचो आस्पाव आसा. तातूंत ‘जस्ट गिव्ह मी अ कूल ड्रिंक ऑफ वॉटर ‘फोर आय डाय’ ह्या पुस्तका सावन सुरू जावपी पद्याचे जायते खंड आसात. तिच्या कथांच्या आनी निबंदांच्या पुस्तकांनी ‘वुडन्ट टेक नथिंग फॉर माय जर्नी नाव’ आनी ‘इव्हन द स्टार्स लुक लोनसम’ हांचो आस्पाव जाता. ‘गॅदर टुगेदर इन माय नेम,’ ‘सिंगिंग अँड स्विंगिन आनी गेटीन मेरी लायक क्रिसमस,’  ‘द हार्ट ऑफ अ वुमन,’ ‘ऑल गॉड्स चिल्ड्रन नीड ट्रॅव्हलिंग शूज’ आनी ‘अ सॉंग फ्लंग अप टू हॅवन’ ह्या पुस्तकांनी तिणें आपल्या जिविताचें आकर्शक कथन चालू दवरलें. 2008 इस्वेंत तिणें पुरस्कार फाव जाल्ल्या ‘द ब्लॅक कॅंडल’ ह्या डॉक्युमेंटरी फिल्माचें कथन केलें आनी तरणाट्यां खातीर मार्गदर्शनाचें पुस्तक ‘लेटर टू माय डॉटर’ उजवाडायलें. 2011 वर्सा राश्ट्राध्यक्ष बराक ओबामान तिका अमेरिकेचो सगळ्यांत व्हडलो नागरी भोवमान, राश्ट्रपती स्वातंत्र्य पदक फाव केलो.

माया आंजेलूच्या कवितांक बळिश्ट विशय, जिती- जिवी भास आनी खर अस्मिताय ह्या घटकांक लागून नामना मेळ्ळ्या. तिच्या कवितांनी वंश, लिंग आनी मनशाच्या अणभवाच्या प्रस्नांचेर भर दिवन ते काळाभायऱ्या आनी प्रासंगीक अशा दोनूय प्रकारांनी सादर जातात. मनशाच्या आत्म्याचें सार दाखवपी तशेंच सशक्तीकरण आनी आशेचे संदेश दिवपी तिच्यो अनेक कविता मनांतल्यान कशोच पुसून वचनात.  ‘Still I Rise’ (तरी हांव उदेतां) ही सशक्त भावना व्यक्त करपी कविता लवचीकपण आनी संकश्टांचेर  मात करपाची तांक मनयता. समाजीक आव्हानां आसून लेगीत आत्ममोग आनी आत्मविस्वास हांचो संदेश ती दिता. कस लेंय आव्हान आसूं, आपूण तातूंतल्यान वयर सरतलीं अशी कल्पना कवितेंत बळिश्ट जाता. ‘Phenomenal Woman’ (अदभूत बायल) हे कवितेंत ती आपलो आत्मविस्वास आनी आकर्शण मनयता. ही कविता सोबीतकायेच्या परंपरीक मानकांक आव्हान दिता आनी बायलेक खऱ्या अर्थान अदभूत करपी बळगें आनी करिश्मा हांचेर भर दिता. ‘On the Pulse of Morning’ (सकाळचे घडयेर) ही बिल क्लिंटनाच्या सोपूतविधीच्या सुवाळ्याखातीर बरयिल्ली आनी वाचिल्ली. एकचार, पर्यावरण आनी समाजीक जापसालदारकेचें म्हत्व ती उक्तायता. 

‘I Know Why the Caged Bird Sings’ (पांदऱ्यांतलें सुकणें गायता) आंजेलूच्या आत्मचरित्राचेंय नांव. हे कवितेंत स्वातंत्र्य आनी बंदखण ह्या विशयांचेर संशोधन करून पांदऱ्यांतलें सुकणें आनी नागरी हक्कांच्या काळांत आफ्रिकन अमेरिकन लोकांच्या संघर्शांमदीं समांतरता दाखयल्या. ही कविता पांदऱ्यांतल्या सुकण्याच्या आनी मुक्त सुकण्याच्या अणभवांचें विपरीतपण हांचे वरवीं कुशीक काडिल्ल्या समाजाच्या संघर्शांचें आनी आकांक्षांचें प्रतीक दाखयता.

पांदऱ्यांतलें सुकणें गायता

मुक्त सुकणें मारता उड्डाणां

वाऱ्याचे फांटीर

उफेता सकयल व्हांवपी उदकांत

प्रवाह सोंपता थंय

आनी बुडयता आपलीं पांखां

सुर्याच्या केसरी किरणांनीं

आनी करता मागीर धीटाय

मळबाचेर मालकी सांगपाची.

पूण आपल्या अशीर पांदऱ्यांत

भोंवपी सुकणें

पळोवंक शकना

आपल्या रागाच्या सरयांमदल्यान

कापल्यांत ताचीं पांखां

आनी बांदल्यात ताचे पांय

देखून करता उक्तो गावचेपासत ताळो.

पांदऱ्यांतलें सुकणें गायता

भयान थरथरत

अनवळखी गजालींविशीं

पूण जांची बाळगिल्ली आसक्ति

आनी ताचो सूर येता आयकूंक

पयसुल्ल्या दोंगरार

कारण पांदऱ्यांतलें सुकणें

गायता स्वतंत्रताये खातीर

मुक्त सुकणें सोदांत

सदांच नव्या वाऱ्याच्या

गावपी झाडांतल्यान व्हांवपी

मंद मधुर वेपारी वाऱ्यावांगडा

मोटे किडे चोयतना वाट

फांतोडेच्या चकचयाळ तणाचेर

आनी करता मळब स्वताच्या नांवार.

पूण पांदऱ्यांतलें सुकणें रावता उबें

सपनांच्या थड्यार

ताची सांवळी आड्डता

भंयसपनाची किळांच

कापल्यांत ताचीं पांखां

आनी बांदल्यात ताचे पांय

देखून करता उक्तो गावचेपासत ताळो.

पांदऱ्यांतलें सुकणें गायता

भयान थरथरत

अनवळखी गजालींविशीं

पूण जांची बाळगिल्ली आसक्ति

आनी ताचो सूर येताआयकूंक

पयसुल्ल्या दोंगरार

कारण पांदऱ्यांतलें सुकणें

गायता स्वतंत्रताये खातीर