दर दिसा

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

इंगेबॉर्ग बाखमान (१९२६-१९७३) ही ऑस्ट्रियन कवी आनी लेखिका, जिच्या साहित्यीक कृतीं भितर चड करून अस्मिताय, अस्तित्ववाद आनी दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतच्या काळाचे विशय आस्पावतात. पुराय जिवितांत तिणें उंचल्या बौध्दिक पावंड्याची बरपावळ केली.
बाखमानचो जल्म ऑस्ट्रियाच्या क्लागेनफर्ट शारांत जालो. ती शिक्षण आनी संस्कृतायेक मोल दिवपी कुटुंबांत वाडली. तिणें 12 वर्सांचेर नाझी सैन्याक आपल्या शारांतल्यान मोर्चा काडटना पळयलें आनी ती प्रतिमा जीवितभर तिच्या मनांत कोरांतून उरली. इंस्ब्रुक, ग्राझ, व्हिएन्ना ह्या विद्यापिठांनी तिणें तत्वगिन्यान, मानसशास्त्र, जर्मन भाशाशास्त्र आनी कायद्याचो अभ्यास केलो आनी तत्वगिन्यानांत डॉक्टरेट मेळयली. तिच्या शिक्षणीक वावराचो तिचे बरपावळीचेर व्हड परिणाम जालो, कारण तिणें आपल्या ग्रंथांनी तत्वगिन्यानी आनी मानसशास्त्रीय विशयांक हात घालो. 1951 वर्सा तिणें ऑस्ट्रियन रेडिओ केंद्रांत संपादक म्हणून काम करपाक सुरवात केली. थंय आपलें पयलें रेडिओ नाटक बरोवन, रेडिओ पटकथा लेखक म्हणून तिणें आपली लेखन कारकिर्द सुरू केली आनी उपरांत ‘प्रेस डेर ग्रुप 47’ ह्या पंगडांतल्यान आपले कविते खातीर समीक्षकांचें लक्ष ओडून घेतलें.
‘प्रेस डर ग्रुप 47’ हो जर्मन लेखकांच्यो बसको आयोजित करपी एक पंगड, जो हांस वर्नर रिक्टरान स्थापन केल्लो. 1947 ते 1967 ह्या काळांत पंगडाच्या बसकांनी साहित्य समिक्षेच्या ध्येयांचो तशेंच तरणाट्या, अज्ञात लेखकांचो प्रचार जातालो. ह्या गटाक संघटनात्मक स्वरूप नाशिल्लें, वांगड्यांची थारावीक वळेरी नाशिल्ली आनी साहित्यीक कार्यावळ नाशिल्ली. ह्या बसकांनी म्हत्वाचे समकालीन लेखक आनी साहित्य समिक्षक वांटो घेताले जातूंत गुंटर ग्रास, हायनरीच बोल आनी पॉल सेलन हांचो आस्पाव आशिल्लो.
कवी पॉल सेलन हाचेकडेन आशिल्ल्या तिच्या संबंदाचो तिच्या वावराचेर म्हत्वाचो परिणाम जालो. सेलन, स्वता एक व्हड मानाचो कवी. ह्या संबंदांतल्यान विचारांचें आदान-प्रदान आनी एकामेकांच्या साहित्यीक वावराक आदार मेळ्ळो. पूण वैयक्तीक संघर्श आनी तांचे सर्जनशील कला महत्वाकांक्षेच्या वजनाक लागून हो संबंद दोगांय खातीर एक आव्हान जालें. बाखमानाच्या वैयक्तीक जिवितांतय भावनीक अस्थिरताय निर्माण जाली. त्या काळांतली जुलमी राजकी वेवस्था, नाझी जर्मनीचो सर्वाधिकारवाद आनी स्टॅलिनवादी राजवट हांकां विरोध केल्ल्यान तिका नामना मेळ्ळी. दुख्खाची गजाल म्हळ्यार 1973 वर्सा फकत 47 वर्सांचे पिरायेर रोमांतल्या तिच्या अपार्टमेंटांत उजो लागिल्ल्यान तिका मरण आयलें.
बाखमानाच्या नामनेच्या कृतींनी Die gestundete Zeit (द डिफरड टायम- वेगळो काडिल्लो वेळ) आनी Anrufung des Großen Bären (व्हड वास्वेलाचें आवाहन) अशे तिचे कविता संग्रह तशेंच तिची “मालीना” कादंबरी हांचो आस्पाव जाता. हांस वर्नर हेन्झेच्या Der Prinz von Homburg (द प्रिन्स ऑफ होमबर्ग) आनी Der junge lord (द यंग लॉर्ड) ह्या ऑपेरांचे तिणें लिब्रेटो बरयले. हेन्झेन तिच्यो जायत्यो कविताय संगीतांत हाडल्यो. तिच्या कवितांच्या उपरांतच्या आवृत्त्यांनी द्विभाशीक ‘डार्कनेस स्पोकन: द कलेक्टेड पोएम्स ऑफ इंगेबॉर्ग बाख मान’ (पीटर फिल्किन्स हाणें अणकारीत केल्ल्यो) आनी ‘एनिग्मा: सिलेक्टेड पोएम्स’ (मायक लायन्स आनी पॅट्रिक ड्रायसडेल हांणी अणकारीत केल्ल्यो) हांचो आस्पाव जाता. 1960 च्या दशकांत तिणें कविता बरोवप बंद केलें आनी गद्याचेर लक्ष केंद्रीत केलें.
‘वेगळो काडिल्लो वेळ’ हो काव्यसंग्रह झुजा उपरांतच्या काळाचो विचार करता. तातूंत काळ, मोग आनी मनशाची स्थिती ह्या विशयांचेर आदारीत तेवीस कवितांचो आस्पाव आसा. शिर्शक कविता आनीक कठीण दीस येवपाचे आसात हे ओळीन सुरू जाता आनी सोंपता. प्रवासाक वचपाची प्रतिमा आशिल्ल्या कवितांनी नव्या युगाच्या आरंभाआदीं तात्काळपणाची आनी आशेची भावना दाखयतना सैमाच्या रूपकांतल्यान येवपी संकश्टा आड रोखडीच कृती करची पडटा अशें सुचयता. ‘व्हड वास्वेलाचें आवाहन’ हो तिचो दुसरो आनी निमाणो कविता खंड ‘खेळ सोंपलो’ हे कवितेन सुरू जाता. हातूंत तारूं आनी उदकाचीं रूपकां आसात. राखणे आनी व्हड वास्वेल हांच्या मदल्या आदान-प्रदानांतल्यान कविता सुरू जाता. ह्या कविता संग्रहांत तिच्या उपरांतचे बरपावळींत चड म्हत्वाचे जावपी विशयांचीय वळख करून दिल्या: मरण आनी नाश, आत्म्याचे विरोधी विचार आनी कामुकतायेचो वेदनादायक द्वैतवाद. ‘मालीना’ ही तिची कादंबरी तीन दादल्यां मदीं फाटीं पडून गेलेले अस्तुरेची काणी. दादल्यांच्या प्रधानतेच्या समाजांत अस्मिताय, स्वायत्तता आनी बायलांचो संघर्श ह्या विशयांचेर तातूंत अभ्यास केला. किचकटीची कथात्मक रचणूक आनी खोलायेन मानसीक अंतर्दीश्टी हांचेखातीर हे कादंबरीची नामना आसा. कादंबरीच्या शेवटाक मुखेल पात्र, नांव नाशिल्ली बायल वण्टींतले वेरेंत गायब जाता.
तिच्या लघुकथांनी चड करून मनशाच्या संबंदांमंदले घुस्पागोंदळ, समाजीक नेम आनी इतिहासीक घडणुकांचो व्यक्तींचेर जावपी परिणाम दिसून येतात. तिच्या कथांचें खाशेलपण म्हळ्यार गिरेस्त भाशेंतल्यान केल्लें कथन आनी भावनिक खोलाय. तिच्या निबंदांत साहित्य आनी तत्वगिन्यान ते राजकारण आनी संस्कृताय अशा विंगड विंगड विशयांचो आस्पाव जाता. तातूंत सर्वाधिकारवाद, झुजा उपरांतचो युरोप, समाजांतली लेखकाची भुमिका आनी मनशाची स्थिती हांचेविशीं तिचे विचार उक्ते जातात. मनशाच्या अणभवाचेर खोलायेन संशोधन, कठीण भावनीक परिदृश्यां आनी तत्वगिन्यानी संशोधन हें तिच्या साहित्याचें वेगळेंपण.
तिच्या जिविताचेर जायत्यो डॉक्युमेंटरी फिल्म तयार जाल्यात आनी तिच्या पांच कथांचेर चित्रपट तयार केल्यात. बाखमनाच्यो कविता लुईजी नोनो, फ्रांझ बर्नहार्ट आनी हांस वर्नर हेन्झे हांणी संगीतांत हाडल्यात आनी तिचे ‘मालीना’ हे कादंबरीचेर ऑस्ट्रियन संगीतकार ओटो ब्रुसाटी हाणें रेडिओ खातीर चेंबर ऑपेरा निर्माण केल्लो. 1959- 1960 वर्सा फ्रँकफर्टांत काव्यशास्त्राचेर व्याख्यानां दिवपी ती पयली लेखिका. तिच्या मरणाउपरांत जर्मन खबरांपत्र ‘डेर श्पीगॅल’ हातूंत तिचेर कव्हर स्टोरी केली आनी “ऑस्ट्रियाची सोबीत, परीकथेची राजकन्या, दिसपाक नाजूक, अभिमानी आनी अस्पश्ट, म्हान कवी, दादल्यांच्या मंडळांतली बुदवंत अस्तुरी; जर्मन आनी ऑस्ट्रियन वाचप्यांक मोहित करपी गट 47 ची पयली अस्तुरी,” ह्या उतरांनी तिका आर्गां ओंपलीं.
तिच्यो कविता तिचे गिरेस्त प्रतिभेची गवाय दितात. ‘राव’ हे कवितेंत इत्सा, मोग आनी मनशाच्या संबंदांच्या खीणयाळ्या स्वरुपाचेर ती खोलायेन मार्मिक आनी भावनीक भाशेंतल्यान आत्मीयताय आनी तळमळ दाखयता.
राव
आतां प्रवास सोंपता,
वारें काळीज शेणयता.
तुज्या हातांत तें पडटा,
कार्डांचें एक मोडकें घर जावन.

कार्डां फाटल्यान चित्रां आसतात
सगळो संवसार दाखोवपी.
तुवें सगळ्यो प्रतिमा दवरल्यात दाळून
आनी पिसल्यात तांकां उतरांनी.

आनी कितलो खोल हो खेळ
जो जाता परत एक फावट सुरू!
राव, तूं काडटा तें कार्ड
तो एकूच संवसार तूं जिखतलो.

वैयक्तीक आत्मनिरीक्षण, दिश्टीभंग वा विच्छेदाची भावना उक्तावपी ‘हांव स्वतांतल्यान भायर सरतां’ ही तिची कविताय तिचो प्रामाणिक आनी सादो, सरळ स्वभाव दाखयता.

हांव भायर सरतां
स्वतांतल्यान, म्हजे दोळे,
हात, तोंडांतल्यान,
भायर सरतां हांव
म्हज्या भितरल्यान,
एक तुरो कसो
बरेपणाचो आनी देवभक्तीचो
जाणें करपाक जाय बरें
हें सैतानपण
जें जालां निर्माण.

दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतच्या काळांत जियेवपाचो बाखमन हाच्या लेखनाचेर खूब प्रभाव पडलो. झुजाच्या परिणामांतल्यान व्यक्तींचेर आणि समाजाचेर जाल्ले आघात, दिश्टीभंग आनी अस्तित्वसंकश्ट तिच्या कवितेंतल्यान दिसून येता. भाशेचेर प्रभुत्व स्पश्ट दिसपी तिच्या काव्यांत गीतात्मक गूण आनी भाशीक बारीकसाण दिसून येता. तिची कविता चड करून फकत वैयक्तीक संघर्शांक न्हय तर तिच्या काळांतल्या समाजीक-राजकी आव्हानांक तोंड दिवपाचें माध्यम म्हणून काम करता. ‘दर दिसा’ हे तिचे कवितेंतआर्विल्ल्या झुजाचें सार, हिंसाचाराचो भंयकृतपणा, क्रूरपणा वाचप्याक सुन्न करता. इतिहासीक घडणुकांचो वैयक्तीक आनी भौशीक चैतन्याचेर जावपी परिणामाचेर ती हातूंत भाश्य करता, तेभायर तत्वगिन्यानी संकल्पना आनी अस्तित्वाच्यो दुविधा सांगपाखातीर रूपकां आनी प्रतीकांचो उपेग करता.
दर दिसा
आतां झुजाची घोशणा जायना,
तें फकत चालूच उरता.
राक्षसीपण दिसपट्टें जाता.
नायक रावता पयस झुजाकडसून.
मुखार गेल्ले आसतात दुबळे लोक.
त्या दिसाचो गणभेस म्हळ्यार धीर,
ताचें पदक, एकआशेचें करुण नखेत्र
काळजाच्या वयर.

पदक दितात
ताचे परस चड कांयच घडना तेन्ना,
तोफखानो ओगी पडटा तेन्ना,
दुस्मान अदृश्य जाता तेन्ना
आनी सासणाच्या शस्त्रांची सावळी
व्यापून उडयता मळब तेन्ना.

तें दितात पुरस्कार म्हूण
झेंडो सोडून वचपा खातीर,
इश्टां मुखार धाडस करपा खातीर,
अयोग्य गुपीतांच्या विश्वासघाता खातीर
आनी दर एके आज्ञेचेर
आडनदर करपा खातीर.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233