स्वरांच्या राज्यांतलो अज्रंवर राजा : जयकिशन

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

भारतीय सिनेमाच्या इतिहासांत कांय नांवां लोकांच्या मनांत सदां खातीर कोरांतून उरिल्लीं आसात. त्या नांवां मदीं संगीतकार “शंकर-जयकिशन” हे लोकप्रीय जोडयेचो सदांच आदरान उल्लेख जाता. तातूंतले जयकिशन दयाभाई पांचाल हे एक. तांचो जल्म 4 नोव्हेंबर 1929 दिसा गुजरातांतल्या बलसाड जिल्ह्यांत जालो. कुटुंबाचो परंपारिक वेवसाय मेस्तकाम. व्हडलो भाव बलवंत भजन मंडळांत गायन करून जोडटालो. जयकिशन हाका भुरगेपणा सावन संगीताची आवड आशिल्ली. हार्मोनियम वाजोवंक तो कुशळ आशिल्लो. ताच्या दोळ्यांत फुडारांत व्हडलो संगीतकार जावपाचें सपन आशिल्लें. ताणें हार्मोनियमाचें शास्त्रीय संगीत शिक्षण बडीलाल आनी प्रेमशंकर नायक हांचे कडल्यान घेतलें. उपरांत तो कुशळ वादक जालो. शाळेंत शिकतना संगीत आनी गुजराती आदिवासी नृत्य संगीताचो प्रभाव ताचेर पडलो. 

व्हडलो भाव बलवंत भायर पडले उपरांत जयकिशन व्हडली भयण रुक्मिणी वांगडा बलसाड हांगा रावपाक आयलो. कांय दीस ताणें मेवणो दलपताच्या कारखान्यांत काम केले उपरांत मुंबय दलपताच्या साडवाचे कापड कारखान्यांत कामाक सुरवात केली. मन मात सदांच गीत -संगीताचे धुंदीत आसतालें. जयकिशनाक विनायकराव तांबेच्या संगीत शाळेंत हार्मोनियमाचो रियाज करपाक मेळ्ळो. देखून ताचें मुंबय येवप फायद्याचें थारलें. मुंबयंतच जयकिशन आनी शंकर हांचें मेळप जालें. 

शंकर रघुवंशी ऑपेरा हाऊसा लागसारच्या व्यायाम शाळेंत कसरत करपाक येतालो. थंयच तबलें आनी ढोलकी वाजोवंक फिशाल आशिल्ल्या गोंयच्या दत्ताराम वाडकार हांचे कडेन वळख जाली. दत्तारामान ताका कामा खातीर गुजराती निर्मातो- दिग्दर्शक चंद्रवदन भट्ट हाचे कडेन व्हेलो, तेन्ना जयकिशनूय थंय पाविल्लो. शंकर आनी जयकिशन मेळ्ळ्या उपरांत तांची इश्टागत जाली. त्या वेळार शंकर पृथ्वी थिएटरांत तबलें वाजयतालो. थंय हार्मोनियम वाजोवप्याचें पद रितें आशिल्ल्यान शंकरान जयकिशनाक पृथ्वी थिएटरांत व्हेलो. दोगूय त्या काळांतले संगीतकार हुस्नलाल – भगतराम हाच्या हाता खाला सहाय्यक म्हणून काम करपाक लागले. फुडें ह्या दोग इश्टांनी एकठांय काम करपाचें थारायलें.  मागीर शंकर सिंह रघुवंशी – जयकिशन दयाभाई पांचाल हांणी 170 परस चड चित्रपटांचें संगीत रचुन हिंदी सिनेमा संगीताच्या संवसाराक नवो संगीत साज चडयलो.

“बरसात” ह्या सिनेमा खातीर गीत संगीतकार म्हणून राज कपूर नवी जोडी सोदतालो. संगीतकार शंकर- जयकिशनाक संद मेळ्ळी आनी संगीत मळार एक नवे सुर फिल्म मोगींच्या कानार आयले. 1948 वर्सा प्रदर्शीत “बरसात” सिनेमांतली सगलीं गितां सुपरहिट जालीं आनी हांगाच्यान शैलेंद्र, हसरत जयपुरी, लता मंगेशकर, मुकेश आनी शंकर-जयकिशन जोडयेन भारतीय संगीताच्या मळार इतिहास निर्माण केलो. बरसातातलीं सगलीं गितां अप्रतिम जावपाचें कारण म्हणल्यार संगीत शंकर जयकिशन आनी गीत शैलेंद्र आनी हसरत हांचे आसले तरी सुमार शंबर वादकांनी ‘बरसात’ सिनेमांतले गीतांक स्वर साज चडवपाचें काम केल्लें. संगीतकार शंकर- जयकिशन जोडयेचें नांव लोकप्रियतेच्या कळसाचेर पावलें. हे जोडयेन उपरांत फाटीं वळून पळयलें ना. “आवारा”, “श्री 420”, “सीमा”, “जंगली”, “संगम”, “ब्रह्मचारी” अशा सिनेमांतलीं गितां तांणी अक्षरशा गाजयलीं. 

तांच्या ऑर्केस्ट्रात चाळीस व्हायोलीन वादकांचो आस्पाव आशिल्लो. ह्या जोडयेंतलो जयकिशन हो संवेदनशील, प्रतिभावान संगीतकार आनी ताचे कडेन संपन्न स्वर रागांचो मोलादीक खजिनो आशिल्लो. जयकिशनाच्या रागांक एक आगळें वेगळें आकर्शण आशिल्लें, शैलीत भावनांचो बरो संदेश मेळटालो. मोगाचें गीत आसलें जाल्यार तें म्होवाळ आनी सौम्य, निरोप गीत आसलें जाल्यार आयकूप्यांक तातूंत दुख्खाची सावळी जाणवताली आनी प्रसंग खोशयेचो आसल्यार उमेदीच्या स्वर रंगान भरताले. संगीत शास्त्रीय रागांचेर आदारिल्लें आसलें तरी तातूंत आधुनीकतेचो मेळ घालून अस्तंती वाद्यांचो प्रभाव, वाद्यवृंद रचणूक आनी वाल्ट्ज आनी जॅझ सारकिल्ल्या शैलींची तो सहजतायेन भरसण करतलो. 

“आवारा हूँ”, “मेरा जूता है जपानी”, “इचक दाना बीचक दाना”, “तू प्यार का सागर है”, “चाहे कोई मुझे जंगली कहे”, “दिल के झरोखे में”, “मेरे दिल की धड़कन” हीं हे जोडयेचीं कांय गितां आयज लेगीत लोकप्रीय आसात. गायक- गीतकारां कडेन जयकिशनाचो खूब लागींचो संबंद आशिल्लो. शैलेंद्र आनी हसरत जयपुरी हांची काव्यशैली आनी जयकिशनाची धुनी हांच्या संयोगान जायतीं पदां अज्रंवर जालीं. मुहम्मद रफी, मुकेश, लता मंगेशकर, मन्ना डे ह्या गायकांच्या आवाजान ह्या रागांक आनीक रंग भरलो. यश, नामना, पयशे आसून लेगीत जयकिशनाचो स्वभावांत मात सादेंपण आशिल्लें. पूण स्वर रचना करतना एकाग्रतेन आनी गंभीरतायेन वेळ आदर हाची जाणविकायेन दर एका गीताचो दर्जो तिगोवन दवरपाचो सदांच यत्न करतालो. शंकर- जयकिशन जोडी नामनेच्या शिखराचेर पाविल्लो तेन्ना खंयच्याय गितांचो राग वैयक्तिक कोणें बांदल्या हाची गुप्तताय राखप असो स्वता खातिर एक अलिखीत नेम तयार केल्लो. संगम ह्या सिनेमांतलें “ये मेरा प्रेम पत्र पढकर तुम नाराज ना होना की तुम मेरी जिंदगी हो…!”, गीत बिनाका गीतमाला कार्यावळींत बरोच  तेंप पयल्या क्रमांकाचेर वाजूंक लागलें आनी जयकिशनान हें गीत आपूण रचलां अशें सांगून हो नेम मोडलो. मागीर कांय काळ दोगांय मदीं फूट पडली. उपरांत मुहम्मद रफी आनी राज कपूर हांणी मतभेद सुटावे करून तांचे मदीं एकचार निर्माण केलो.

1950- 55 ह्या काळांत शंकर-जयकिशन खूब सुरेल गितां दिताले. हाचो पुरावो म्हळ्यार “शिकस्त” ह्या सिनेमांतलें लतान गायिल्लें “कारे बदरा तू न जा” हें अद्भुत गीत. ह्या काळाक हिंदी फिल्म संगीताचें भांगरायुग म्हणूं येता. आरके बॅनराचो ‘लोगो’ पडद्याचेर आयले उपरांत कांय सेकंदां खातीर वाजपी पार्श्वसंगीत आयकून प्रेक्षक खोशयेन शिट्यो मारून कलाकृतीक प्रतिसाद दिताले. शैलेंद्रान रचिल्लें “दुनिया मैं तेरे तीर का” हें राज कपूराच्या 1951 वर्साच्या ‘आवारा’ ह्या अद्भुत चित्रपटांतलें एक सोबीत गीत. तें शंकर -जयकिशन हांणी मनमोहक संगीत स्वर आनी मुकेशान सुरेल आवाजांत विणलां. ह्या तिगांयनी तयार केल्लें. ​​‘आवारा’ सिनेमांत राज कपूर हांचेर रुप्याच्या पडद्याचेर चित्रीत केल्ल्या ह्या गीतान लोकप्रियतेचीं देशी शिम हुपलीच पूण तेच बराबर संवसारभरांतले परदेशी लेगित हें पद गाववपाक लागले.

शंकर -जयकिशन जोडयेक चोरी चोरी (1956), अनाडी (1959), दिल अपना और प्रीत पराई (1960), प्रोफेसर (1963), सूरज (1966), ब्रह्मचारी (1966), मेरा नाम जोकर (1970), पहचान (1971), बेईमान (1972) णव फावटीं उत्कृश्ट संगीत संगीतकार म्हूण फिल्मफेयर पुरस्कार फावो जाला. भारत सरकारानय पद्मश्री पुरस्कार दिवन ताचो भोवमान केलो. पूण ताचे परस चड भोवमान म्हणल्यार तांच्या गितांक मेळिल्ली भौशीक मान्यताय.

“आवारा” हें गीत परदेशांत, खास करून रशिया आनी चीन ह्या सारक्या देशांनी लोकप्रीय जालें. शंकर-जयकिशन जोडयेन शास्त्रीय संगीत रागांचेरूय जायतीं गितां रचल्यांत. खासा करुन भैरवींत उत्कृश्ट गितां दिली. भैरवीचेर तांचो इतलो शेक आशिल्लो की सी रामचंद्रानय हे विशीं म्हणलें, ‘अब हमे भैरवी में गाना बनाना छोडना होगा. क्यूं कि हमें हमारा ही भैरवी गीत शंकर जयकिशन जैसा लग रहा है।’ भारतीय चित्रपट संगीताच्या इतिहासांत स्वतंत्र सुवात जोडपी संगीत जोड्यां मदीं ‘संगीतकार शंकर-जयकिशन’ हांचें योगदान अफाट आसा. तांणी रचिल्लीं गितां आयज लेगीत प्रेक्षकांच्या ओंठार घोळटात. जिना यहाँ मरना यहाँ’, ‘लिखे जो खत तुझे’, ‘रसिक बलमा’, ‘तू प्यार का सागर है’, ‘ये रात भिगी भिगी

दुर्दैवान जयकिशनाचें आयुश्य थोड्याच काळाचें जालें. 12 सप्टेंबर 1971 दिसा पिरायेच्या फकत 41 व्या वर्सा ताका मरण आयलें. जयकिशनाच्या मरणा उपरांत लेगीत शंकर एकल्यानच जायतीं वर्सां फिल्मां खातीर संगीत रचलें, ‘शंकर जयकिशन’ हें नांव मात तशेंच दवरलें. तांणी जग सोडल्यार दशकां जालीं तरी ताच्या संगीतांतल्यान अजूनय पोरणी यादीं जाग्यो जाता.  तांच्या गितांतली गोडसाण, सादेंपण आनी भावुकताय आर्विले पिळगेक लेगीत मोनेळ घालता. शंकर-जयकिशन जोडी म्हणल्यार भारतीय संगीतांतलें भांगराचें पान आनी ताचेर जयकिशनाचें नांव कोरांतिल्लें आसा. ताची याद आनी संगीताचें दायज फुडल्या पिळग्यांक प्रेरणा दितले.

——————————–

सुदिन वि. कुर्डीकार