बैल

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

समाजान बैल हो खूब म्हत्वाचो घटक. गावां गांवांनी प्रत्येक शेतकऱ्याक बैल म्हणजे आपल्या घरांतलोच एक सदस्य कसो. त्या बैलांक काय जायत जाल्यार धनयाक मातर कसोच थारो जायना ना. जनावरांची किंवा त्या बैलांची भाशा ही बरोबर तेच्या धनयाक कयटा. बैलांक काय जाय, काय नाका, काय आवडीन खातलो, काय माल पडटाला, कसला दुयास जाला, कसलो रोग जाला, तेका काय वखाद किंवा काय उपाय करपाक जायो ह्या त्या धनयाक बऱ्या तरेन खबर आसता.
बैल शेतकार आपल्या शेतांत नांगरुच्या कामा खातीर मुखेलपणान वापरता. त्या बैलांच्या मानेर जू दवरून तो आपला सगळां शत नांगरून जा काय तेका करूचा आसता ता करून तो करून खाता. बैल हो तेच्या धनाचो आणी घराचो खरो पोशिंदो हेतून कसलोच दुबाव ना. पूण ह्या सगळां आमकां फाटल्या आठ-धा वर्सांक दिसां आसलां. आयज ह्या सगळा चीत्र बद्दालला आसा. आयज कोणागेरच बैल वा धोर आसत जाल्यार तो तेंका काडटां आणी उकियड्यांर सोडटा. खरोच आवडीन, उमेदीन , दुदाच्या धंद्या खातीर आणी शेत भाट नांगरपाक म्हणान पोंसता त्यांकाच त्याचा म्हत्व खबर आसा.
आयज कोणाच्या घरांनी बैल ना असा ना. आमच्या वाटेन जाल्यार गांवान साधारण वीस-पंचवीस बैल सहज गावतलें. पूण हे बैल कसले जाल्यार धिरयांचे घाटी बैल. धिरयांचो फाटल्या काय वर्साक इतको वारो जाल्लो आसा जय जो तो धिरयांचे बैल बाळगूंक लागलो. आयज सुध्दा ह्या चीत्र असाच आमकां बगपाक मेळटा. कितकेशेच जाण धिरयांचे पाडें उमेदीन बाळगतत. पूण गावठी जोताचे पाडे तेंका नाका. बरें घाटी बैल धिरयेक झुजयतत.
म्हाज्या भुरगेपणान आमगेर तीन जोता आसली. घरांत शत नांगरपाक मशीन हाडलां. मगेर पाड्यांचो काय उपयोग ? असो प्रस्न पडलो, म्हणान एक एक करून इकलें. एक दोन पाडें वायच मदानय आसलेत. केवा मेले चलता चलता परतान मारतीत तेचो नेम नसलो. दायाक बानूंक गेल्ले कडेन सुध्दा निसते करा करून बघपाक लागत. काय गावठी पाडे जाल्यार दोन तीन घराये जरशी पाडे आसलेत. पाडे इकून गोठ्यांत गोरवाच बाळगली. तेंच्या दुदाचेर तरी पोट चला आसला.
तेवा आमगेर घराचां काम चालू आसला. आत्याचो घोव आनी आणीक तीगजाण मेळान कामाक आससलेत. सहज काकान गजाली करताना म्हटला, “खडे एक पाडो आसा तर बग रे होलमाक, आमचो जरशी काळो होतो तो इकलो. आता जोताक एक पाडो होयो.” ह्या तेच्या उतराचेर एकट्याक मी इचारला. तेणी मगेर कोणागेर पाडो आसा इकपाक तेचा घर दाखयल्यान. काकान सांगला आणी तिनसाना व्हरान पाडो दाखयलो. काकान पाड्याक सोणलेपासून तो शेपडेच्या गोण्या मेरेन सगळो बारीक बघल्यान पूण तो पाडो तेका पास पडांक ना.
एक एक करून हारोहार तीन पाडे बघले. पूण तिनातलो एकय पाडो तेका मानवांक ना. कित्याक, कांय कारण ता तेणी सांगाकच नासला म्हाका. शेवटाक चवथो पाडो बगलो तो मातर काकाक वायच आवडलो. घरा येवन काकाक इचारलं, “काकनू, इतके पाडे बघले, पूण होत कित्याक आवाडलो तुमकां ? पयलिच्या तीन पाड्यांक काय जाल्लां ?” तेवा तेणी म्हाका पाडो कित्याक आवडंक ना तेची कारणां सांगली. बघलले सगळें पाडे तशें अकांत आसले. खावन-पिवन, निसते त्याल कशे. वायच कोळा येय. कुलेय बरे सुटलेल अशे पाडे आसले.
तर काकान पयलां कारण सांगला, खंयचोच बैल किंवा पाडो हाडटाना त्या पाड्याची लांबी, रुंदी, रंग, उंचाय, जीव, शिंगा ह्यो गजाली पयली बघून बैल केवाच घेवचो न्हू. बऱ्या बैलाची सुध्दा काय लक्षणा आसतत. ती बघून तेचे प्रमाणे बैल घेवचो असा तेणी म्हाका सांगला. ती लक्षणां खंयची जाल्यार जेवा खंयच्याय पाड्याचो रंग हो पुर्ण एकच आसता तो बैल केवाय घेवचो. दोन तीन मेस्तुराक आसलेलो बाळो, शिरबो, तांबसो बैल केवा घेवचो न्हू. चडसो धवो, तांबडो, काळो, गोबरो, मातयेच्या रंगा असलो बैल आसत तर उत्तम म्हणान सांगल्यान.
तसाच जर दोन तीन रंगाचो बैल आसा पूण तेची तकली आणी तोंड जर काळा आसात जाल्यार शक्यतो त्या बैलाक घेवचो न्हू खंय. एखाद्या बैलाचे मिशये जर धवे आसात जाल्यार तो बैल सुध्दा शक्यतो घेवपाक जायना. बैलाची शेपडी जितकी लांब तितको तो बैल बरो खय. तेच्या शेपडेच्या केसांचो गोणो बरो गोल, भरलेलो गच्च आसात जाल्यार तो सुध्दा बैल बरो असा मानतत खय.
पाड्याची फाट ही खूब म्हत्वाची. पाडो बघताना फाटीन सुध्दा तितकोच बघून घेवपाक जायो खय. कित्याक बैलाच्या कोळा पासून ते बैलाच्या बुकाण्या मेरेन तेची फाट सरळ आसपाक जायना खय. तेच्या फाटीक मंद्दी वायच पोंग इल्ला आसात तर तो बरो खय पाडो. जे पद्दतीन दादल्यांक तकलेर केसांनी जसो भोवरो आसता तसो भोवरो बैलांक सुध्दा आसता. कांय बैलांक भोवरो हो फाटीर आसता जाल्यार कांय बैलांक बरोबर कपलाचेर आसता. थोड्या बैलांक जाल्यार दोनयकडेन भोवरे आसतत. दोन भोवरें आसलेलो बैल केवा घेवचो न्हू खय. एका पेक्षा जास्ती भोवरो आसलले बैल हे घरमालकाक वायटाचे आसतत असो लोकांचो समज आसा.
एखाद्र्या बैलाची शेपटी ही धवी आसपाक जायना खय. बैलांचो रंग तांबडो, काळो, गोबरो आसा पूण तेची शेपटीच फक्त धवी आसा जाल्यार तो बैल बऱ्याक येयना खय. बैलाचे पाय सुध्दा खूब म्हत्वाचें. खंयच्याय बैलाचे पाय घोड्या सारके सकयल धवे आसल्यार तो बैल केवा घेवचो न्हू. धव्या रंगाच्या पाड्याक ही गजाल चलता. बैलाचे नाकशे जर काळे नासताना ते धवें आसात जाल्यार तो बैल केवाच खय मालकाक यशाक पावपाक दियना ना खय. तेंका लागान सुरवातेक जे तीन पाडे बघले तेतून हे वेगवेगळ्या तरेचे गूण आसल्या कारणान तेणी त्या पाड्यांक घेवपाचा नाका म्हटला.
एक वर्सा गोरवांक वेगवेगळ्या तरेचे रोग जावपाक लागले. एक एक दुयासा जावपाक लागली. तेवा काकानच अशी काय रोग-पिडां, तेंची लक्षणां आणी तेंचे उपाय सांगलें. केवा केवा गोरवां आपलें दात करकरावंक लागतत. अशा वेळार तेंका कुरणाची पिडां जाला असा कयटां. तेवा एका विशिश्ट तरेच्या झाडाचो पालो वाटून तेंका खावोवपाक जायो तो दाखयलो. केवा केवा पायांच्या गेळांनी किंवा वेगवेगळ्या आंगाच्या भागांचेर किवान पडटां तेवा खंयच्या झाडाची साला तेंच्या गळ्यान बानुची तीय दाखयली. जर बैलांच्या शेपडेचे क्यास झडपाक लागात जाल्यार तेंच्या दोळ्यांत शेड्डूक जाता. त्या वेळार सुयेन दोरो घालून दोळ्यातली साय ओडून काडपाची आसता खय.
आणीक कितक्याश्याच तरेचे रोग आणी दुखणी बैलांक जायत आसतत. पयली म्हाकाय धिरयांची खूब उमेद आसली. दुसरो बैल पोसता म्हणान म्हाकाय बैल पोसपाची उमेद आसली. आमच्या शेजाऱ्यान एखदा म्हाका सांगलाला, गाय इयाली जाल्यार तेणी पाडो घातलो तर तेच्या खड्यार आनी कोळाचेर एक गावठी तांती फोडूंक जाया. त्याच वर्सा आमची एक गाय इयाची आसली. दोनपारची गोरवांग चरांक सोडली. दोन अडीच वरा भोवली आणी गाय पणसा तळा वचान बसली आणी कुतम घालपाक लागली. बघतय जाल्यार पांय आणी सोणली निकतीच भायर येय.
तशीच येसणीक धरून गायक घरां दायार हाडून बांदली आणी अर्द्या वरान गांय इयाली. गायन पाडको घालो. तेवा शेजाऱ्यान सांगलली गजाल लक्षांत इली. धावत वचान तांती हाडला आणी पाडक्याच्या कोळार आणी खड्यार फोडला. तेवां पावसाचें दीस म्हणान वार पडल्या उपरांत गोरवाकच न्हाणयलां. पाडक्याक न्हाणयलो ना. तांतयाची हिमसाण तशीच उरली. चार पाच दिसांनी बघ जाल्यार तांती फोडलाला थयचें केस हुनीर खावपाक लागलो. कोण कित्याक केस खाता ह्या कोणाक कायच कळाना. पूण त्याचा कारण म्हाकात खबर आसला. कारण तो म्हाजोच पराक्रम आसलो. कोणाक कायच सांगी नासताना पाड्याच्या घाव्यांक वखाद केला आणी तेचे घावे पेकोवन काडले.
अशें म्हाज्या गोरवांचे कितकेशेच गजाली आजून म्हाज्या दोळ्यांनी घर करून आसात.

अद्वैत साळगांवकार
7262095902