कामगाराचें दोतोराक भाश्य

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

स्थलांतरिताची जीण वांट्याक आयिल्लो, विसाव्या शेंकड्यांच्या पयल्या अर्दांतलो, संवसारीक साहित्य मळा वयलो सगळ्यांत चड प्रभावी आनी प्रवाही जर्मन नाटककार, कवी बेर्टोल्ट ब्रॅख्त (1898-1956). ताचें मूळ नांव युजेन बर्टहोल्ड फ्रेडरिक ब्रॅख्त. ताणें नाटकाची परिभास तर बदललीच पूण क्रांतिकारी नाट्य सिद्धांत आनी राजकी भुमिकेक लागून पुराय साहित्यमळ धवळून एक वेगळी रूपसरणी रूढ केली. ताचे ‘महाकाव्य रंगमाची’ (Epic Theatre) हे नाट्यशैलीचो हेत नाटकाचो विमर्शीक आनी राजकीय नदरेन घुस्पावन दवरपी प्रकार तयार करपाचो आशिल्लो. ‘परकीपण परिणाम’ (Verfremdungseffekt) सारकिल्या तंत्रांचो उपेग करून ताणें प्रेक्षकांक पात्रां कडेन भावनीक वळख करपा कडल्यान पयस दवरपाचो यत्न केलो. भांडवलशाय, साम्राज्यवाद, झूज, समाजीक अन्याय हांचेर टिका करपा खातीर ताणें रंगमाचयेचो माध्यम म्हूण उपेग केलो. ‘मदर करेज अँड हर चिल्ड्रन’ आनी ‘द थ्रीपेनी ऑपेरा’ ह्या ताच्या नाटकांनी समाजीक-राजकी संदर्भा भितर सत्ता, भ्रश्टाचार आनी मनशाची स्थिती हांचे विशय मांडले. ताचे लेखनपद्दतींत काव्यभास, तिक्ष्ण बुद्धी आनी संवादाचे अभिनव वापर हांचो खाशेलो मेळ आशिल्लो. नाट्य अणभव वाडोवपा खातीर ताणें गितां, हावभाव, दृश्य घटकांचो आस्पाव केलो. ताणें नाट्यकृतीं वांगडाच कविता आनी गद्यय बरयलें. 500 परस चड कविता आनी विसेक नाटकांतल्यान ताणें आपली लिखणी कश्टकऱ्यांची कागाळ आनी दुख्ख पितारपा खातीर झरयली.
ब्रॅख्ताचो प्रभाव ताच्या मूळ जर्मनी परस खूब पयस पावलो. ताच्या विचारांक आनी तंत्रांक लागून वेग-वेगळ्या देशांतल्या कलाकारांक आनी बुदवंतांक साहित्य हें राजकी आनी समाजीक रुपांतराचें साधन म्हणून वापरपाची प्रेरणा दिल्या. तो बरयता:
“सगळ्यांत व्हडलो अडाणी हो राजकी अडाणी. तो आयकना, उलयना वा राजकी कार्यावळींनी भाग घेना. जिणेचें मोल, तशेंच चवळी, नुस्तें, लोणी, पीठ, घरभाडें, बूट आनी वखदां अशा सगळ्यांचेंच मोल राजकी निर्णयांचेर पातयेवन आसा हें ताका खबर नासता. ‘म्हाका राजकारणाची वीट दिसता’ अशें म्हणटना ताचें हड्डें अभिमानान भरून येता, असो हो राजकी अडाणी मूर्ख. ताच्या राजकी अज्ञानाक लागून शिंदळकी, बेवारशी पोरां, सगळ्यांत मोटे चोर अशे राजकारणी, भ्रश्ट राष्ट्रीय आनी भोवराष्ट्रीय कम्पन्यो हांचो जल्म जाता.”
समकालीन साहित्याचे फाटभुंयेर ब्रॅख्ताची कविता अभिजात स्वरुपाची. तो जनते वटेन उबो रावपी कवी. सरकार, राजकारणी आनी जनता हांचे मदल्या खेळाचेर ताच्यो कविता मार्मीक आनी वाचकांचे दोळे उक्ते करपी. तिक्ष्ण निरिक्षण, विडंबन आनी व्यंग्य हांचो संयोग आशिल्ल्या ताच्या काव्यांत मार्क्सवादी आनी समाजवादी समजूत खोलायेन किल्लून आयल्या. समाजीक आनी अर्थीक असमानतेचेर टिका करतना तो न्याय, समता आनी कामगार वर्गाचें सशक्तीकरण हांचो पुरस्कार करता. ताच्या कवितांनी सत्तेर आशिल्ल्या लोकांचो पाखंड आनी भ्रश्टाचार उक्तो जाता. ब्रॅख्ताचे कवितेंतलें एक म्हत्वाचें आंग म्हणल्यार ताची उक्ती राजकीय संलग्नताय. कलेन सौंदर्यशास्त्र आनी मनरिजवण हांचे भायर एक उद्देश साध्य करपाक जाय अशें ताचें मत आशिल्लें. भाशेची प्रत्यक्षताय आनी स्पश्टताय हांचे खातीर ताचे कवितेची नामना. ताणें मुद्दम अलंकृत भास न्हयकारली आनी ताचे बदला चड सरळ आनी सुलभ शैलीची निवड केली. वाचप्याच्या विश्लेशणात्मक विचारांक उर्बा दिवप आनी आपले कवितेचो निश्क्रिय उपभोग आडावप हो ताचो हेत. ताच्या काव्यांत कथात्मक गूण आस्पावता. ताच्या कवितांच्यो अनेक ओळी वाचल्या उपरांत वाचप्याक बरोच काळ अस्वस्थ करून सोडटात, देखीक :
वणटीचेर बरयिल्लें
धव्या चुन्यान
तांकां झूज जाय
ज्या मनशान तें बरयिल्लें
तो तर केन्नाच झुजांत मेल्लो
वा
ती गुलाबकळी अजुनूय शेणल्या
कोणाकूच खबर ना खंय आसत तिची कूड
जेन्ना ती सत्य सांगताली गरिबाक
गिरेस्तांनी घाली धांवडावन
तिका ह्या संवसारांतल्यान
ताच्या कांय उल्लेखनीय कविता संग्रहांत ‘स्वेंडबॉर्ग पोएम्स,’ ‘बुकोव एलेजीज’ आनी ‘पोएम्स 1913-1956’ हांचो आस्पाव जाता. ‘टू दोज बॉर्न लेटर’ (An die Nachgeborenen) ही 1939 वर्सा बरयल्ली कविता फॅसिझमाचे उदरगती विशीं आनी फुडल्या पिळग्यांनी इतिहासाच्या चुकां वयल्यान शिकून अन्याय आनी जुलुमा आड झुजपाची गरज दाखयता. ‘क्वेस्चन्स फ्रॉम अ वर्कर हू रीड्स’ (Fragen eines lesenden Arbeiters) हे कवितेंत ताणें बौद्धीक वर्गाक संबोधन केलां. कामगार वर्गाच्या संघर्शांतल्यान तांच्या विरक्तपणाचेर तो प्रस्नचिन्न उबें करता आनी तांकां आपलें गिन्यान आनी खास अधिकार वापरून समाजीक न्याय मागपाचें आवाहन करता. ‘द सोल्युशन (Die Lösung) हे व्यंग्य कवितेंत ताणें 1953 वर्साच्या उठावाक उदेंत जर्मनी सरकारान दिल्ल्या प्रतिसादाचेर टिका करून तांच्या जाहीर केल्ल्या समाजवादी आदर्शां मदलो आनी तांच्या जुलमी कृत्यांच्या वास्तवा मदलो फरक उजवाडाक हाडला. ‘टू पोस्टेरीटी’ (An die Nachgeborenen) ही कविता फाटल्या पिळग्यांचे संघर्श आनी बलिदान याद करून फुडल्या पिळग्यांक न्याय्य समाजा खातीर झूज चालू दवरपाक आवाहन करता. ‘सॉलिडॅरिटी सॉंग’ (solidaritätslied) ही स्पेनाच्या यादवी झुजाच्या संदर्भांत बरयल्ली कविता जुलूम आनी शोशणा मुखार सामुहीक कृती आनी एकचार हांच्या बळग्याचेर भर दिता.
‘अ वर्कर्स स्पीच टू अ डॉक्टर’ ही ताची गाजिल्ली कविता एक कामगार आनी दोतोर हांचे मदलो संवाद, जी समाजांत पातळिल्ल्या समाजीक आनी अर्थीक असमानतायेचेर भर दिवन भांडवलशायी वेवस्थेचेर टिका करता आनी समाजीक न्याय आनी समतायेचो पुरस्कार करता. कामगार दोतोराक आपल्या जिविता विशीं आनी वावराचेर प्रस्न विचारून कवितेची सुरवात जाता. दोतोराची सोयिस्कर जिणे पद्दत आनी ताका मेळपी विलासीपणांचें निरिक्षण करून कामगार वर्गाचे खर परिस्थिती आनी संघर्शां कडेन ताची विपरीतताय दाखयता. कामगार दोतोराची बुद्द आनी गिन्यान मान्य करता पूण ताची कृती समाजांतल्या योगदानांत रुपांतरीत जाता काय ना हाचेर प्रस्नचिन्न उबें करता.
कामगाराचें दोतोराक भाश्य
आमी जाणात आमच्या दुयेंसाचें कारण
आमी जेन्ना दुयेंत जातात
उतर सांगता
आमकां बरे करपी तुमीच
धा वर्सांचें, आमी आयकतात
तुमी घेतलां शिक्षण कूड निरोगी करपाचें
शिरबंत कॉलेजींनी
जीं बांदल्यांत जनतेच्या दुडवांनी
आनी तुमी तें गिन्यान मेळोवंक
खर्च केल्या दौलत
हाचो अर्थ तुमी आमकां
निरोगी करूंक शकतात.
पूण खरेंच तुमी आमकां निरोगी करूंक शकतात?
आमी तुमचे कडेन येतात तेन्ना
आमची मुस्तायकी आसता बोतरां जाल्ली
आनी कान लावन आयकतात तुमी
आमचे नागडे कुडींचो आवाज सगळे वटेंतल्यान.
पूण सोदूंक कारण आमच्या दुयेंसाचें
आमच्या बोतरां जाल्ल्या कपड्यांचेर नदर मारल्यार पुरो
एकाच कारणाक लागून झरून वतात
आमच्यो कुडी आनी आमचे कपडे.
आमच्या भुजांनी दुख्ख येता
तुमी म्हणटात ती ओलसाणीक लागून
आनी तेंच कारण
आमच्या घराचे वणटीर आयिल्ल्या थिगळाचें.
मागीर सांगात आमकां:
ही ओलसाण आयली खंय सावन?
सुमारा भायले कश्ट आनी साप उणें जेवण
आमकां करता दुबळे आनी हाडावळी.
तुमचें रसैत सांगता:
वजन वाडय.
आनी तुमच्यांनी तर सांगूं येता
नुस्त्याक लेगीत झाडार चडूंक
तुमचे कडेन आसाच कितलो वेळ आमचे खातीर?
आमी देखतात: तुमच्या घरांतल्या गालिच्याचें मोल
म्हळ्यार तुमी वाशील केल्ली फी
पांच हजार दुयेंतीं कडल्यान
तुमी सेर्त खुबळटले
दाखयत तुमची निरागसताय
आमच्या घरांतले वणटी वयलें थिगळ लेगीत
तीच काणी सांगता.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233