भारतीय सिनेमाचो जनक : दादासाहेब फाळके

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

चेर परिणाम जावन एक दोळ्याची नदर गेली. तेन्ना ताची दुसरी घरकान्न सरस्वती बाई ताका आदार दिताली. ती फिल्म डेव्हलपिंग, मिक्सिंग आनी फिल्माचेर रसायनांचो वापर करूंक शिकली.

कलाकार

सपनांचीं पांखां लावन मळबांत झोंपय मारपाचो यत्न करपी कलाकाराक मर्यादेच्यो शिमो आडावंक शकनात. अशेंच एक सपन पुराय करपाचें पिशें लागिल्ल्या कलाकारान भारतीय सिनेमा उद्देगांत सृजनशीलतेचो दिवो पेटयले उपरांत भारतीय सिनेमाचें रितें मळब नखेत्रांनी लखलखीत केलें. सिनेमा मनरिजवणेचें आनी पोट भरपाचें साधन जावंक शकता, ही दूरदिश्टी मनांत बाळगून ताणें 1913 त ‘राजा हरिश्चंद्र’ हो मूकपट तयार करून इतिहास रचलो. तो कलाकार म्हणल्यार भारतीय चित्रपटसृश्टीचे जनक दादासाहेब फाळके. 

दादान भारतीय सिनेमाचें जडघडणे खातीर घेतिल्ले कश्ट हे कल्पनेंतले सोदभोंवडे प्रमाण आसात. संस्कृताय, पौराणीक गिरेस्तकाय आनी तंत्रगिन्यानाचोआगळो वेगळो मेळ घाल्लो तांच्या दरेका कलाकृतींत दिसता. तांणी 

भारतीय चित्रपट उद्देगाची बुन्याद घाली. जाचेर आयज गिरेस्त,सोबित सिनेमां उद्देग उबो आसा. 

दादासाहेब फाळके हागेलें खरें नांव धुंडीराज गोविंद फाळके. जल्म 30 एप्रिल 1970. महाराष्ट्रांतल्या नाशिक- त्रंबकेश्वरात एका देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबांत जाल्लो. भुरगेपणा सावन ताका कलेची आवड. बापूय संस्कृत भाशेचो व्हड विद्वान. दादान पदवे मेरेनचें शिक्षण, उपरांत मुंबंयतल्या जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट्सांतल्यान चित्रकलेचो एक वर्साचो अभ्यासक्रम पुराय केलो. हाचे,भायर ताणें कला भवन, बडोदा वचून वास्तुकला, साचें काम (मोल्डिंग), प्रोसेस फोटोग्राफी, उजवाड, शिला मुद्रण (फोटोलिथो) आनी फोटोग्राफीचेंय प्रशिक्षण घेतलें. बडोद्यांत दादाली वळख लुमियर भावांनी नेमिल्ल्या चाळीस जादुगारां कडेन जाली. मजगतीं दादान रसायनीक तंत्रां, भ्रम चमत्कार, इस्पिकांचो जादू आदीं शिकून घेतिल्लें. ताणें ताचो मागीर चित्रपट निर्मितींत उपेग केलो. जादूगारां मदलो जर्मन कार्ल हर्ट्झ आनी दादाली घट इश्टागत जाल्ली. दादालें व्यक्तिमत्व अश्टताशी. हौशी कलाकारांक अभिनय शिकोवप, तांगेली रंगभूशा, वेशभूशा करप हे तागेले आवडीचें विशय. 

ताणें गोध्रांत फोटोग्राफर म्हणून वेवसाय सुरू केलो. पूण प्लेगाचे धामीक लागून ताची बायल आनी भुरग्याक मरण आयिल्ल्यान गांव सोडचो पडलो. उपरांत ताका ‘भारत पुरातत्व सर्वेक्षण’ संस्थेंत ड्राफ्ट्मन म्हणून काम करपाची संद मेळ्ळी. धडपडी सभावाक लागून ताणें वाजेवन ही नोकरी सोडली आनी छापखान्याचो वेवसाय सुरू केलो. शिळाप्रेस छापणावळ तंत्राची ताका खबर आशिल्ली. म्हान चित्रकार राजा रविवर्मा वांगडा ताणें काम केल्लें. नव्या छापणावळ तंत्रांचो आनी यंत्रांचो अभ्यास करपाक दादान जर्मनींत भोंवडी केली. छापखान्याच्या वेवसायांतल्या ताच्या वांगड्यां कडेन वाद जालो आनी दादान छापखानो वेवसाय सदां खातीर सोडलो.

त्या वेळार तागेली पिराय 40 वर्सांची. वेवसायांतल्या लुकसाणाक लागून ताचो सभाव चिडचिडो जाल्लो. नाताळाच्या दिसांत ताणें जेजू क्रिस्ताचेर आदारीत मुंबयंत ‘लाइफ ऑफ जेजू ख्रिस्त’ नांवाचो एक मूकपट पळयलो. फिल्म निर्मातो जावपाची तांणी मोख दवरली. उपरांत खरें ध्यास पर्व सुरू जालें. मनांत स्वदेशी फिल्म करपाचो विचार दीस, रात घोळपाक लागलो. रामायण, महाभारतांतल्यान चित्रपटांक बऱ्यो कथा मेळटल्यो अशें ताका दिसतालें. ताचे कडेन सगळ्या तरांची कुशळटाय आशिल्ली. तो प्रयोग करतालो. श्रीकृष्णाच्या जिविताचेर चित्रपट तयार करपाची इत्सा आशिल्ल्यान दादान लंडनाक वचून चित्रपटाचें तंत्रीक गिन्यान मेळयलें. विल्यमसन कॅमेरो, फिल्म तयार करपाची प्रक्रिया आनी छापणावळ यंत्रां, कच्चो माल अशीं उपकरणां घेवपाक कॅबर्न हाणें मदत केली. फिल्मा खातीर लागपी गरजेचीं यंत्रां आनी कच्चो माल ऑर्डर करून तो भारतांत परतलो.थंय राबित्यांत तागेली वळख ‘सेसिल हेपवर्थ’ ह्या चित्रपट निर्मात्या कडेन जाली. ताणें ५ पौंडांक सवाय कॅमेरो विकत घेतलो आनी शारांतल्या सगळ्या सिनेमाघरांनी वचून चित्रपटांचें अभ्यास आनी विश्लेशण केलें. दिसाक 20 वरां प्रयोग करतालो. अशा उन्मादा वांगडा काम करपाचो तांच्या भलायकेचेर परिणाम जावन एक दोळ्याची नदर गेली. तेन्ना ताची दुसरी घरकान्न सरस्वती बाई ताका आदार दिताली. ती फिल्म डेव्हलपिंग, मिक्सिंग आनी फिल्माचेर रसायनांचो वापर करूंक शिकली. फिल्माचें परफोरेटिंग म्हणल्यार फिल्माचेर दोनूय कडांनी बुराक करप, एडिटिंग फिल्माचे कुडके जोडपाचें कामूय करताली. शूटिंगच्या वेळार कॅमेरा असिस्टंट, स्पाॅट बाॅय, सूर्याचे वताखातीर रिफ्लेक्टर धरून उबें रावपा सारकीं कामां करताली. हें करून फिल्म निर्मणें खातीर 50- 60 लोक कामाक आशिल्ले, तांगेल्या जेवणाची वेवस्थाय ती करताली. सरस्वती बाईक पयल्या ‘राजा हरिशचंद्र’ ह्या चित्रपटांत तारामतीची भुमिका करपाक सांगिल्ली. पूण मागीर हेर जबाबदारेच्या कामाचो विचार करून तिणें न्हयकार दिलो. ह्या सिनेमांत दादासाहेब नायक (हरिशचंद्र) जालो आनी रोहीतेश्वराची भुमिका ताचो सात वर्सांचो पूत भालचंद्र फाळके हाणें केली. मे म्हयन्यांत सगलें साहित्य हातांत आयले उपरांत ताणें जूनांत ताणें एके कुंडींत चणे पेरले. उपरांत ताचे वाडीचे प्रक्रियेची एका वेळार एक फ्रेम काडून सादारण कॅमेऱ्यात कैद केली. हे खातीर ताणें ‘टायमॅप फोटोग्राफी’ हें तंत्र वापरलें. एक मिनटाचो ‘रोपट्याची वाढ” हो लघुपट तयार केलो आनी तो वेंचीक लोकांक दाखयलो. सकारात्मक प्रतिसाद मेळ्ळे उपरांत ताणें सिनेमाक हात घालो. दादासाहेबाचो पयलो चित्रपट तयार करपाक समाजीक बहिश्कार आनी लोकांचे तिडकी कडेन आडनदर करून ताचे घरकान्नीन सरस्वती बाईन मोलाचो तेंको दिलो. तिणें भांगराच्यो वस्ती घाणाक दवरून भांडवल एकठांय करपाक सांगलें आनी मुंबय (दादर) फाळके फिल्म प्राॅडक्शन हावस स्थापन केलें.  ‘राजा हरिशचंद्र’ ह्या देशांतल्या पयल्या सिनेमाचें शुटींगेची तयारी केली. त्या वेळार पर्याय नाशिल्ल्यान सगली वेवस्था स्वता करची पडटाली. लेखक, अभिनय शिकोवप, दृश्यां बरोवप, फोटोग्राफी, वेशभूशा, डिझायनर, कला दिग्दर्शक, संकलक, रसायनशास्त्रज्ञ आनी फिल्म प्रक्षेपणाचें काम लेगीत करचें पडटालें. ते तेंपार खंयचीच बायल सिनेमांत काम करपाक तयार नाशिल्ली, देखून तारामतीचे भुमिके खातीर साळुंखे नांवाच्या रांदप्याक तयार केलो. अशे तरेन भारतीय सिनेमांतली पयली अभिनेत्री मेळ्ळी. ती आनी हेर सगल्यो नायिका दादलेच आशिल्ले. सुरवेक दादरांतल्या स्टुडिओंत सेट उभारून शुटींग केल्लें. चित्रीकरण दिसा उजवाडांत जातालें. दादा आनि तागेली बायल रातचे एक्स्पोज्ड जाल्ले फुटेज डेव्हलोप करून प्रिंट काडटालीं.

स म्हयने खर यत्न करून 3700 फूट लांबायेचो “राजा हरिश्चन्द्र” सिनेमा तयार करुन 21एप्रिल 1913 दिसा कॉरोनेशन सिनेमा घरांत प्रदर्शीत केलो. ताचे कडेन प्रेक्षकांनीच न्हय तर पत्रकारांनीय दुर्लक्ष केल्लें. पूण फाळकेन चित्रपट सामान्य लोकां खातीर तयार केल्लो. कांय दिसांनी प्रेक्षक येवंक लागले. फुडारांत भारतीय सिने उद्देगांची बुन्याद घालपाचें काम दादासाहेब फाळकेन केल्लें. ह्या चित्रपटां उपरांत ताणें मोहिनी भस्मासूर (1913), सत्यवान सावित्री (1914) तयार केल्या सिनेमांक व्हेवसायिक नदरेन बरें येस मेळ्ळें.1914 त तो परत इंग्लंडाक गेलो. थंय रावपाच्या काळांत ताणें थंयच्या निर्मात्यांक आपले चित्रपट दाखयले. तांच्या तंत्रीक आंगांची परदेशांत खूब तोखणाय जाली. इंग्लंडांतल्यान परत येतकच फुडल्या दोन वर्सांत दादासायबान आगकाड्यांची मौज, नाशिक- त्र्यंबक येथील देखावे, तळेगाव काचकारखाना, केल्फाच्या जादू, लक्ष्मीचा गालिचा, धूम्रपान लीला, सिंहस्थ पर्वणी, चित्रपट कसा तयार करतात, कार्तिक- पूर्णिमा उत्सव, धांदल भटजीचे गंगास्‍नान, संलग्न रस, स्वप्नविहार हे माहिती आनी शैक्षणिक लघुपट तयार केले. देखून अनुबोधपटांच्या  जनक म्हूण तांकांच स्त्रय वता. ताचे चडशे चित्रपट पौराणीक आशिल्ले. फिल्म निर्मिती खातीर लागपी अर्थीक आदार ताका समाजांतल्या जायत्या व्यक्तीं कडल्यान मेळ्ळो. लोकमान्य टिळक, शेठ मोहनदास रामजी, शेठ रतन टाटा हांच्या अर्थीक आदारान ताणें ‘फाळकेज फिल्म लिमिटेड’ ही कंपनी स्थापन केल्ली.

उपरांत 1 जानेवारी 1918 दिसा कोहिनूर मिल्सचे भांडवलदार वामन आपटे, माया भट, माधवजी जयसिंह आनी गोकुलदास दामोदरदास हांचे वांगडा भागीदारी करून ताणें ‘फाळकेज फिल्म्स’चें रुपांतर ‘हिंदुस्तान सिनेमा फिल्म कंपनीं’त केलें. 1934 मेरेन हे कंपनीन वट्ट 97 चित्रपट तयार केले. तातूंत फाळके हाणें दिग्दर्शीत केल्ले 40 चित्रपट आशिल्ले. ‘सेतुबंधन’ हो ताचो निमाणो चित्रपट. 

2009 वर्साचो “हरिश्चचंद्राची फॅक्टरी”हो परेश मोकाशीचो बायोपिक दादासाहेब फाळकेचेर आदारित आसा.16 फेब्रुवारी 1944 दिसा 73 वर्सा पिरायेचेर नाशिकांत दादासाहेब फाळके संवसारांतल्यान अंतरले. भारत सरकाराचे वतीन भारतीय सिनेमांतल्या कलाकारांक आजीवन योगदाना खातीर दादासाहेब फाळके हो सगल्यांत व्हडलो पुरस्कार दितात.

—————————————

सुदिन वि. कुर्डीकार.