शिवरंजनी: जलतरंग जिणेचें, अणभवांचें, यादींचें

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

‘‘मळब भरून येता. काळ्या कुपांनी. पावस मांडिल्लो आसता. मळबांतल्यान, रणगाडो गेल्ल्याचो भास जाता. मळब फुटून वचना मूं? त्या गडगडटाच्या आवाजान, असो भास जाता’’ अशा सुंदर संकल्पनेन शिवरंजनी ह्या पुस्तकांतल्या ‘जलतरंग’ निबंदाची सुरवात अप्रतिम जाल्या.
नामनेचे साहित्यीक, अनुवादक, कोशकार मुकेश थळी हांच्या ’शिवरंजनी’ ह्या पुस्तकाचें प्रकाशन संजना पब्लिकेशनान केलां. ह्या पुस्तकांत 24 ललीत लेख आसात आनी तातूंत कोंकणीचीं लुप्त जायत आशिल्लीं उतरां लेखकान भरभरून दिल्यांत. अशा पुस्तकाच्या माध्यमांतल्यान तरी हीं उतरां आमच्या फुडले पिळगे मेरेन पावतलीं.
जलतरंग लेखांत रणगाड्याचो संदर्भ दिला. रणामळार जो आकांत आसता तो घडये तांणी हांगां मांडला. देखुनूच ते मुखार म्हणटात ‘‘खऱ्यांनीच, मळबाक भेगो पडटात. तट तट तटांयच काळजांत कच्च जावचें इतलो विजेचो आवाज आनी तो मळबांतलो झाडाच्या सांगाड्या वरी फांट्यांचो डिझायन केदी दीप्ती ताची. दोळे दिपकावतले अशी.’’ जलतरंगांत पावस बरो पितारला आनी तट तट तटांयच, घबांयच, निस्तुपी, वतांत वळपेवन, अशी लुप्त जावपी उतरावळ पावस जावन कोंकणी साहित्याचेर ओंतल्या.
‘‘पावसा कडली इश्टागत दाट करपाक म्हाका आवडटा.’’ अशें लेखक एके कडेन म्हणटात. म्हुणल्यार इश्टागतीचीं पाळां-मुळां घट करपाक ते पावसाक दर्यादेगेर, दोंगरार, कुळागरांत वचून दोळे भरून पळयतात. दोंगरार वचून पावस पळयतना तांकां तांच्या दोळ्यां मुखार गरजे भायर लजपी आनी खातकुतल्यो जाल्लेवरी प्रसन्न जाल्लीं झाडां दिसतात. सैमाच्या मोगांत पडिल्लो आनी ताचो आदर करपी लेखकच अशे तरेन बरोवंक शकता.
मळब भरून येवप, तें पावस पडप आनी ताका येवकारपाक खोशीं जाल्लीं मनां, ही सगळी प्रक्रिया निबंदांतलें अख्खें वातावरण प्रसन्न करता.
‘‘केळम्याच्या खोल्यांतल्यान आचमन केल्ले वरी पडपी पावसाचें उदक’’ लेखकांच्या लिखणेंतली ही संकल्पना म्हाका खूब आवडली. म्हज्या दोळ्यांमुखार हें चित्र तशाचें तश्शें तयार जालें आनी लेखक दर दिसा साहित्याची पुजा अशेंच ’आचमन’ घेवन करतात अशें दिसलें. ही पुजा केली ना जाल्यार साहित्याची उंचाय वाडना, प्रगल्भ जायना हें तितलेंच खरें.
‘‘भर पावसांत उदक, वारें, वीज, आवाज वाद्यवृंदाच्या नर्तन-सृजन-वादन-संगीताची शब्दविरयत काव्याची ती अप्रूप कोरियोग्राफी अणभवतना, जीव तटास जाता. कोण काय हो संगीतकार आनी रचनाकार असो प्रस्न पडटा आनी मळबा वटेन बाग घेवन हात जोडप जाता. विधात्या, कितलो हुशार, गोड, प्रतिभावंत रे तूं अपुरबायेचोच’’ हीं उतरां वाचतकच आनी आयकतकच लेखकाची दाटी विधात्या कडेन कितली आसा हें सांगनासतना कळटा. तांकां जिणेंत रण नाका आनी रणगाडोय नाका. देवान रचिल्लें हें विश्व आनंदाचो मार्ग चलूं आनी आमी सगळीं आनंदी उरूं अशें तांकां दिसता.
देवाक अपुरबायेचो म्हुणलो थंयच हो निबंद सोंपपाक जाय आशिल्लो अशें म्हाका पयलीं दिसलें. पूण मुखार वाचतकच तांणी जी पावसाची तुस्त तोखणाय आनी अपुरबाय केल्या, ती वाचतकच, ’म्हजी जाचे कडेन दाटी आसा’ तो म्हज्या कानांत फुतफुतून गेलो ‘‘आरे पापया म्हाका होरोवपाचो ताचेर अवसर आयला. तो जलतरंग वाजयता आनी मंत्रमुग्ध जाला’’.
जंय जंय शांती मेळटा थंय थंय लेखकाचें मन धांवता. देखुनूच आपल्या ’थंडगार कुळागर’ ह्या निबंदांत ते म्हणटात ‘‘कुळागर म्हळ्यार फक्त शांती आनी थंडाय. मन खुबूच धांवता आसत जाल्यार ताणें कुळागराच्या गालिच्याचेर वचून थंडायेंत लोडेवचें. आपणा बगर जगा-राटावळी चलूंक शकतात हें स्वताक शिटकावचें आनी सैमाच्या गोपांत अंतर्मुख जावन सगले चंचलतेंतल्यान सैमा कडेन एकरूप जावचें.’’
ह्या निबंदांतल्यान कळटा की लेखकान आपल्या भुरगेपणांतल्यान कुळागर कितलें बारीकसाणेन नियाळ्ळां आनी अणभवलां. हो निबंद वाचतना कुळागरांतल्या फुलां फळांचो परमळ, सुकण्यांची किलबिलाट, माडयेवयल्यान पडपी चुडीत, पोवली, हे पोवलेंत बसून मागांतल्यान एकामेकाक ओडीत व्हरपी भुरगेपणांतलो खेळ तुमच्या दोळ्यां मुखार चित्रां जावन उबो रावता. बिमलिणेक जसो बिमलांचो घोस लागता, तसो उतरावळींचो घोस लेखका कडेन आसा आनी कल्लें जशें आपल्या पोशांत उदक घेवन माड-माडयो शिंपता, तशे ते, हे उतरावळीक वयर वयर काडटात, आनी पणसुलां-आंब्यांचो घमंग वाचता वाचता आमचे मेरेन पावता.
सध्या म्हादयच्या उदकाक लागून दोन राज्यां मदीं झुजां पेटल्यांत. हीं झुजां कुळागरांनीय पेट्टालीं. कोण तरी हळूच शिंपण्याचें उदक पाटांतल्यान आपल्या मागांनी व्हरतकच, आनी ताचें कुळागर ओलें आसा तें पळोवन शिंपणेकार गाळयो घालपाक सुरुवात करतालो आनी उपरांत दोनूय वटेच्यान रणगाडे सुरू जाताले. लेखकान हांची लेगीत नोंद घेतल्या आनी हो लेख परीपक्व केला. खरो इतिहास डीलीट करप ना, ह्या तत्वान घडये तांणी तशाचें तश्शें कुळागर आमचे मुखार दवरलां.
‘‘आगा कुळागरा तुवें म्हाका तुज्या आंगां-खांदार खेळोवन म्हजें पोशण केलें. हांव तुज्या रिणांत आसा. तुज्यांत करुणेची मायेस्त ओलसाण, सामकी भायर भितर भरल्या. तशेच तरेची दयेची ओलसाण म्हज्यांतूय कायम वसूं. पर्यावरण परिसर, आनी सैम हांचो आदर सदांच म्हज्या काळजांत, स्मरणांत नंदूं,’’ कुळागराचो असो आदर करत हो लेख सोंपता. पूण हें कुळागर सांसणाचें आमच्या काळजांत उरतलें.
कुळागरांतलो परमळ दिता दिता लेखक रोखडोच जायांचो परमळ आमकां दिता. ह्यो जायो म्हाड्डोळच्यो. सामक्यो फामाद. खंयचोच परफ्युम ह्या जायांच्या परमळाक लागना. म्हाड्डोळा म्हाळशेच्या देवळांत जायां पुजा कित्याक करतात. ते विशींची म्हायतीय ह्या लेखांत मेळटा.
लेखकान बोरयेच्याय जायांचो उल्लेख केला. म्हजो गांव बोरये म्हणटकच म्हाका चड खोस ह्या लेखांतल्यान मेळ्ळी आनी आमी फांतोडेर उठून काळोख माड्डीत माड्डीत जायो खुटूंक वताले ताची याद करून गेली. जायो घालपाक कोण्याच्या आदारान केल्लें कुरकूल आनी जायांच्या झोंपाचीं ती ओलसाण जिवीत सांगून गेली.
‘‘जाय केन्नाच चिंतिना, आपूण कितलें जगतली. कित्याक जगप तें जाय सगळ्यांकच जाय आसता. ती फुलत रावता. फक्त आनंद दिवपाक सगळ्यांक. दिसता म्हाका जाये कडल्यान हांवें हें शिकचें,’’ जिणेचें अशें तत्वज्ञान सांगून हो लेख सोंपता. हातूंतल्यान वाचकांक एक नवो जिणेचो पुडो मेळटलो हातूंत दुबाव ना.
डॉ. माधवी सरदेसाय आयज आमचे मदीं ना. पूण तांच्यो यादी आसात. लेखकान तांच्यो यादी खूब बरे तरेन ‘माधवी’ ह्या व्यक्तीचित्रांत मांडल्यात. माधवी मॅडमीची ‘मिठाची कणी’ ही कविता धरून, मातादोर टॅम्पोंतल्यान रवीन्द्रबाब, बाकीबाब बोरकार हांच्या वांगडा शणै गोंयबाब कार्यावळीक गेल्ल्यो यादी मांडल्यात. कोंकणी चळवळ मुखार व्हरपाक त्या वेळार कितलीं आव्हानां आशिल्लीं आनी माधवी मॅडम, स्वता लेखक ह्या चळवळींचीं कशीं भाग आशिल्लीं तें समजता. आतांचे पिळगेक हें सगळें कळप गरजेचें. ह्यो सगळ्यो जरी आयज यादी जावन उरल्यात, तरीय त्यो यादी नवे पिळगेक ह्या अक्षरांतल्यान उर्बा दितली अशी आशा.
निमाणे कडेन लेखक विचारता ‘‘यादींक म्हूण अंत आसता? माधवीची बुद्धीमत्तेची चमक, ताची थंडाय, काम करतनाची ताची एकाग्रता, ताच्यांतलें पारदर्शक अस्सल सादेंपण, स्वतंत्र विचार मांडपाची ताची धिटाय, मायेन कोणाकूच दुखयनासतना सगळ्या थरांतल्या मनशां कडेन मेकळेपणान, निर्मळपणान उलोवपाची ताची पद्दत, गरिबांक मदत करपाची ताची वृत्ती आनी दानत, तातोची आनी कोंकणीची भक्ती ह्यो सगळ्यो यादी सुकिल्ल्या वोंवळा भशेन परमळ दीत आसात’’
ह्यो यादी घेवन मुखार वतना, लेखक पुरुमेंताची प्रक्रिया आमच्या मुखार दवरता. घडये आदल्या तेंपावयलो पुरुमेंत आनी आतांचो पुरुमेंत हातूंत फरक आसूं येता. आतां 100- 100 मिटरांचेर दुकानां आनी सुपरस्टोरां जाल्यांत. थंय सगळें स्टोर करून दवरिल्लें आसता. जाय तेन्ना वचून जाय तें हाडूंक मेळटा. मात रांदचे कुडींत हुमकळून दवरिल्ल्या कांद्याचे पातीची रूच मेळची ना. दोणांत घाल्ल्या तोरांची रूच मेळची ना. तोरां, भिण्णां, आनी वोंठांच्या सोलांचीय रूच मेळची ना. ही सगळी पुरुमेंताची प्रक्रिया पुरुमेंत ह्या निबंदांत आयल्या. आपली आजी पुरुमेंताची तयारी कशी करताली ती लेखकान भेस बरी मांडल्या. जो वाचक हे प्रक्रियेंतल्यान गेला ताका आपले जिणेंत कितें तरी कमी आसा अशें हो लेख वाचले उपरांत निश्चितच दिसतलें.
‘‘आजी लिंबाचें लोणचें करून सांठोवन दवरताली. तोरांची सोलां सुकपाक घालताली. रखरखीत वताचे इश्टागतींत पुरुमेंत फुलतालो. सुकिल्ल्या तोरा सालींचें लोणचें ती पावसांत करताली,’’ अश्यो पुरुमेंताच्यो यादी लेखक काडटा आनी आमटाणीची रूच अचळय पोटांत देंवता.
ह्या पुस्तकांतलो ’वाटो आडवाटो’ हो निबंद म्हाका म्हजेय जिणे वांगडा संबंदीत आसा असो दिसलो. लेखक शाळेक वचपाक आपूण तीन किलोमिटर चलत वतालो आनी परत चलतूच घरा येतालो अशें सांगता.
तीन किलोमिटराची ही वाट चलतना, लेखक जें अणभवता तें सगळें तांणी ह्या निबंदांत पितारलां. वाटेर मेळपी कुळागरां, शेतां आनी थंय काम करपी कामेरीं, मानाय तांच्यो चलिल्ल्यो खबऱ्यो आनी पांचवेचार सैम हें सगळें ह्या निबंदांत भरभरून दिसता.
‘‘शिंयाच्या दिसांनी दाट कातीचें धुकें पडटालें. तें धुकें सगळो आसमंत आपल्या पदरान रेवडावन आनी वेधून घेतालें. धुक्याचें हें रुपलावण्य बरेंच मोहक आनी चित्तवेधक आशिल्लें. फुडलें कितेंच दिसनाशिल्लें. फुकटची भानगड, लचांड नाका म्हूण पायणींची शॉर्टकट, आडवाट टाळून आमी लांब मार्गान शाळेंत वतालीं,’’ अशें लेखक म्हणटात
लेखकाक वाटो, मार्ग, मोडणां हांचें खूब आकर्शण. ताचो बारीकसाणेन नियाळ करतना ते दिसतात. देखुनूच ते प्रस्न करतात ‘‘जिणेचो महामार्ग थेट सरळ आसलो जाल्यार तातूंत गोडी दिसतली? वाटो, व्होल्तां, आडमार्ग, चडटी, देंवती आमचे जिणेंत रूच, सुवाद, गुणवत्ता हाडटात. मार्ग, मोडणां कशीं येत हें आमच्या हातांत ना. थंयचीं फुलां वेंचून जीण परमळीत करपाची कला आमच्या नियंत्रणांत आसा.’’
जिणेंत स्वताचेर नियंत्रण आसल्यार, आपूण मार्गाभायर पडचोना हाचो संदेश ह्या निबंदांतल्यान मेळटा. आमची दुनिया वेगवेगळ्या आव्हानांनी भरिल्ली आसता. जो तांकां फुडो करता तो मुखार पावता, नाजाल्यार लायट वतकच रेडिओची फ्रिक्वेंन्सी जशी कोसळटा, ताचीय तशीच गत जाता.
सुनापरान्तांत आसतना, मारिया आवरोरा कुटो हांचे कडेन म्हजी वळख जाली. माधवी मॅडमी भशेन ती लेगीत थंड स्वभावाची आनी तोंडार सदांच हांसो दवरताली. मुकेश थळी हांणी मारियाबायचेरय बरयलां तें पळोवन खूब बरें दिसलें. अशा बऱ्या
व्यक्तींक पुस्तकाच्या रुपान तरी आमचे यादींत दवरप खूब म्हत्वाचें. तशेंच रमेशबाब वेळुस्कार हांचेरय तांणी भेसबरें बरयलां.
जिणेच्या चक्रांत आमच्यो नव्यो नव्यो वळखी जातात. एक दिसा सकाळीं पावणेसातांक, हांव आनी मुकेश थळी आकाशवाणीच्या न्यूज रुमांतल्यान भायर सरून कॅन्टीनांत च्या पिवपाक वताले, तेन्ना भायर पावतकच अचकीत एक व्यक्ती आमचे वटेन येवन, लेखकाक हात दिवन आपली वळख सांगूंक लागलो. ‘मी गोपाळ चिप्पलकट्टी’. ते आमचे खबरां विभागाचे मुखेली म्हूण दिल्लीच्यान आयिल्ले. एक खूब खूब हुशार व्यक्ती. पूण तितलेच सादे. मारियाबाय आनी माधवीबाय सारकेच. अशा व्यक्तींची वळख तुमकां ह्या पुस्तकांत जातलीच. तेच बराबर आमकां शिटूक करपाक गोडबोले फटासकारांचेरय ते बरयतात.
अशा फटासकारां विशीं ते म्हणटात: ‘‘ह्या संवसारांत कांय लोक इतले गोडबोले थराचे आसतात की ते गोड गोड उलोवन लोकांक तोपयो घालतात. ते खंय तरी एका वेगळ्या आभासी अशा तांच्या विश्वांत आसतात. आपूण कितें उलयतात आनी लोकांक त्यो फटासो कळटात हाचें तांकां पडून गेल्लें आसना. पूण तांचो अभिनय मात मोठ्या मोठ्या नटांक फाटीं घालपा सारको आसता.
लेखकाक असले फटासकार
आपटले आसतले आनी देखुनूच अशा गोडबोले कडल्यान ते आमकां शिटूक करतात.
ह्या पुस्तकांतले कांय विशय जे म्हाका आपटल्यात, ते हांवें तुमच्या मुखार दवरपाचो यत्न केला. पुस्तकांतले हेर निबंदूय खूब बरे आनी गिरेस्त उतरावळीन भरिल्ले आसात.

संजय बोरकार