एक पुण्य स्मारक ः महात्मा ज्योतिबा फुले वाडो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

“खंयच्याच मनशान अन्याय सोंसचो न्हय, मागीर तो स्वताचेर आसूं वा दुसऱ्याचेर आसूं”. अशा मोलादीक विचारांचे ते व्हड मनीस आशिल्ले. महात्मा ज्योतिबा फुले हे विचारवंत आनी समाजसुदारक आसून तांचे विचार मानवतावाद, तर्कवाद आनी समाजीक न्याय हाचेर आदारिल्ले आसात. त्या काळांत म्हणजे 19 व्या शेंकड्यांत समाजीक आनी राजकी सशक्तीकरणाक शिक्षण हीच एक म्हत्वाची गरज आसा अशें तांचे मत आशिल्लें. तांणी स्वता चलयां खातीर आनी भोवजन समाजा खातीर शाळा आनी शिक्षणीक संस्था स्थापन केल्यो. त्याच बरोबर जाती वेवस्थेन पिडिल्ल्या लोकांक वैचारीक नदरेन एकठांय हाडपाचो भोव मोलाचो वावर ज्योतिबा फुले हांणी केला. तें कार्य वेवस्थीत जावचे खातीर तांणी सत्यशोधक समाजाची स्थापणूक केली. तशेंच समाजीक कायद्यांची समानताय, व्यक्ती स्वातंत्र्य आनी समता हाचेर आदारिल्लो समाज स्थापन करपाचो तांचो कल तांच्या वैचारीक साहित्यांतल्यान आनी तांणी केल्ल्या कृतींतल्यान दिसता. हें करपाक तांणी भरपूर लिखाण केलें. तांची संशोधनात्मक पुस्तकां, निबंद, नाटकां आयज व्हड प्रमाणांत उपलब्द आसात. तांचें म्हत्वाचें पुस्तक म्हणल्यार गुलामगिरी. जें 1873 वर्सा उजवाडाक आयिल्लें
तांचें कार्य सांगपाक गेल्यार उतरां कमी पडूं येतात, इतलो तांचो वावर आसा. जांणी समाजा खातीर आनी खास करून चिडल्ल्या- माडल्ल्यां खातीर तोला-मोलाचो वावर केल्लो आसा. अशा ह्या म्हापुरसाच्या वाड्याक भेट दिवप हो म्हजे खातीर व्हड योग आशिल्लो.
कांय दिसां फाटी “पुणे एफटीआयआय” ह्या अभ्यास भोंवडेचो म्हजो लेख ‘भांगरभूंय’त प्रकाशीत जाल्लो. तेच भोंवडे निमतान म्हाका पुणें दर्शन करपाची संद मेळ्ळी. देखून सुरवातेकच हांव गोंय विद्यापिठाच्या कोंकणी अध्ययन फांट्याचे संचालक डॉ. हनुमंत चोपडेंकार सर हांकां देव बरें करूं म्हणटां कारण तांणी आमची ही भोंवडी येसस्वी जावची म्हूण खूब सहकार्य दिलें.
अभ्यास भोंवडी करपाच्यो सुवाती सोंपले उपरांत डॉ. प्रकाश पर्येंकार सरान एक दीस आमकां जाय ते सुवातेक भेटी दिवपाक वेळ दिल्लो. नवीन थळ आशिल्ल्यान म्हाका पुणें पळोवपाची चड उमळशीक लागली. मॅडम कृपालीक हांवें तुमचे वांगडा येवं काय म्हूण विचारलें, तेन्ना तांणी हय म्हणटकच हांव तांचे वांगडा गेलें. पुणें दर्शनाचे सुरवातिकूच आमी सारसबाग पळयली. रोखडीच रिक्षा करून लागींच आशिल्ल्या दोंगरार स्थीत पर्वती टेकडीर गेली. थंयसर चडपाक उंच-उंच पांवडे आशिल्ले ते चडून आमी एकदाचीं वयर पावलीं. पूण टेकडी झिगझॅग पद्दतीन चडल्यार चडपाक चड त्रास जायना. हें आमकां त्या वेळार कळ्ळें. थंय जायतीं देवळां आशिल्लीं देखीक-विठ्ठल रखुमाईचें, श्रीविष्णूनारायणचें, श्रीदेव देवेश्वराचें, आदीं. तेच तरेन हांगा श्रीमंत बाळाजी बाजीराव आनी नानासाहेब पेशवे हांचे विश्रांती स्थळ आनी पेशवा संग्रहालय पळोवन मन धादोशी जालें. वयर रावन पुणें शाराचें दर्शन घेतना एक वेगळीच थाकाय मनाक मेळ्ळी. उपरांत आमी राजा दिनकर केळकर संग्रहालयांत गेलीं. हें एक गिरेस्त संग्रहालय वेगळ्योवेगळ्यो साबार वस्ती पळयतनाच आमकां हांगासर मस्तानी महल पळोवपाची संद मेळ्ळी. मॅडमीन फुडली सुवात सांगतना म्हणलें ‘आमी फुले वाडो पळोवया. उपरांत आमी संग्रालया कडेनच रिक्षा विचारपाक लागलीं. फुले वाडा म्हणटकच आमकां जायत्या जाणांनी न्हयकार दिलो. गुगल मॅपाचेर आमकां तें अंतर अडेच किलोमिटर दाखयतालें. पूण एक जाणवलें हांगा रिक्षाकाराक वचपाक नाका आशिल्लें ना तर चड भाडें जाय आशिल्लें. तरीय घासाघीस करून एका रिक्षाकारान 80 रुपयांक पावयता म्हूण सांगलें. ताचे वांगडा वतना आयिल्लो अणभव अजापीत करपीच आशिल्लो. जेन्ना आमी रिक्षाकाकराक म्हणलें आमकां फुले वाड्यार व्हरता? ताची जाप “काय हो तुम्ही पण, कशाला तिकडे जातात? तिथे पहाण्या सारके काहीच नाही. त्या वाड्याला भेट देऊन तुम्हाला कसला फायदा आहे? तो वाडा सोडून पुण्यांत पाहण्या सारख्या अनेक जागा आहेत. मी तुम्हाला शनिवार वाड्यांत सोडतो. आणि हो, फुले वाड्याला जास्त कोण भेट देत नाही हो. तिथे काही खास नाही. तर मंडळी आता सांग बरं कुठे सोडू मी तुम्हाला?”ताची हीं उतरां आयकून मन खंती जालें. पुण्यांत फुलेंची ही दशा? असो प्रस्न मनांत आयलो. मॅडमीन तेन्ना कडकसाणेन म्हणलें“ आम्हाला फुले वाड्यावरच जायचय.” आनी आमी एका मेकाच्या तोंडाक पळयलें.
म्हाका फुले विशीं आदी इतलें खबर नाशिल्लें. पूण आमी हेर सुवातींनी भोंवतना जाल्ली चर्चा, मॅडमीन थंयसरच वचपाक दाखयिल्ली उत्सुकताय आनी रिक्षांत जाल्ली चर्चेन म्हाका तांचे विशीं आनीक जाणून घेवपाची उमळशीक लागिल्ली. रिक्षांतल्यान देवन मुखारच ‘महात्मा फुले वाडा’ हीं उतरां वाचतना कृतार्थ जाल्ले वरी दिसलें. हे सुवातेर पावन एक वेगळीच उर्जा मेळिल्ल्याचो आनंद जालो. थंयच्या वातावरणांत एक वेगळीच प्रसन्नता आशिल्ली ती ‘समता भुमी’ हें नांव वाचून आनिकूय वाडली. मन प्रफुल्लीत जालें. तांच्या पुतळ्या कडेन वचून नतमस्तक जातना आगांत एक वीज संचारिल्ल्याचो भास जालो. मनांतल्या मनांत खोशयेचे ल्हार नाचूंक लागलें आनी मनांत एक प्रस्न आयलो जर हांवें ह्या पवित्र सुवातेक भेट दिवंकच नाशिल्ली जाल्यार? जे सुवातेर तांणी एदो व्हड इतिहास घडयलो, बायलांक शिक्षणाचीं दारां उक्तीं करपाची बुन्याद ज्या घरांत पडली तें घर एक स्त्री म्हूण हांव पळयनासतना गेल्लें जाल्यार? ज्या घरांत भारतांतली पयली बायल शिक्षिका शिकिल्ली त्या घरांत हांव आशिल्लें. देशाचे महान नायक ज्योतिबा फुले आनी सावित्रीबाई फुले हांचे सासायेच्या घरांत हांव आशिल्लें तें चिंतूनच मन धादोसतालें. हो इतिहास दर एका भुरग्यांक ल्हान आसतना शिकोवंक जाय अशें म्हाका त्या खिणाक दिसलें. लोकांचे थोमणे सोंसले वेळ प्रसंगार स्वताचेर शेण मारून घेतलें पूण गरिबांच्या उद्दाराचो ध्यास सोडलो ना. हो आमच्या देशाचो भांगराळ्या अक्षरांनी बरोवपा सारको इतिहास. भारतीय सर्वसामान्याक शिक्षणाचीं दारां तांकां लागून उक्तीं जालीं हें सत. त्या वेळार तांणी हें पावल उबारलें म्हूण आयज आमी शिकूंक पावलीं. हे खातीर आमी तांची सदांच ऋणी रावंक जाय अशें म्हाका दिसलें.
थंयसरच आमची वळख कवी विजय वडवेराव आनी दिपीका म्हाजन हांचे लागीं जाली. उपरांत आमी पुराय फुले वाडा पळयलो. जातूंत तांणी अस्पृश्या खातीर उक्ती केल्ली बांय, तांचें घर आनी तांची समाधीय आशिल्ली. वडवेराव सर व्हड आस्तेन आमकां एक एक गजाल दाखयताले. पुराय वाडो थंड आशिल्लो. म्हाका मदीं मदीं असो भास जातालो की ज्योतिबा फुले आनी सावित्रीबाई थंयच खंय तरी बसून आमकां पळयतात. जे भुंयेक त्या पुण्य आत्मयांचे सहवास लाभिल्लो ते सुवातेर वचून हांव धन्य जाल्लें. दर एका वणटीक लायिल्लीं चित्रां पळोवन त्या काळांतली स्थिती दोळ्या मुखार नाचूंक लागलीं. आमी थंय तीन वरां परस चड रावलीं. इतलो वेळ रावनय खरेंच सांगतां थंयसून भायर सरचेंच दिसनाशिल्लें. सर आनी दीपिका आमचे कडेन एक काळजाचें नातें जोडून गेलीं. थंयसर आमी फक्त फुले वाडोच पळोवंक ना तर एकट्या कडल्यान सुरू जावन आज हजारांनी हातांत पाविल्ली भिडे वाड्या संदर्भांतली वडवेराव सरांनी चलयिल्ली ‘भिडे वाडा’ चळवळीचीं भाग जावन भायर सरिल्लीं.
भायर सरतना एक खंत घेवन भायर सरलीं ज्या मनशान ह्या देशांत इतलो व्हड इतिहास घडयलो ते सुवातेर सरकारी यंत्रणेचेंय खास लक्ष आसा अशें दिसलें ना, आनी पुणें भोंवडेक येवपी प्रवाशांकय थंय येवपाचें पडलां अशें जाणवूं ना. अशें म्हणपा फाटलें इतलेंच कारण की उपरांत आमी जेवणाक शनीवार वाड्या कडेन गेल्लीं आनी थंयसर आशिल्ली गर्दी पळोवन आनी खास करून शिक्षणीक सहलीचीं भुरग्यांची शनिवार वाड्या कडली गर्दी पळोवन हो विरोधाभास जाणवतालो. दुख्ख जाता इतल्याच कारणाक लागून की थंयसरल्या लोकांक, आनी शिक्षणीक सहली हाडपी शिक्षकांकय त्या वाड्याची आनी सावित्री बाई, महात्मा फुले हांची किमंत ना काय? तशेंच कोणाक तांच्या वावराची कदर ना हें पावला कणकणीं जाणवतालें. शिक्षिकांनी तरी अशें करचे न्ही आनी ह्या व्हड उंच व्यक्तीमत्वाक काळजांतल्या देंठांतल्यान मान दिवचो. म्हज्या जिवितांत हो एक सुखद अणभव, ही याद सदाकाळ मतींत उरतली.

प्राजक्ता प्रेमानंद गांवकार
9552018689