तुळशीचें लग्न

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

जोडवीं म्हटल्यार 180 कापसाच्या वातींचे दोन गठ्ठे तबकडयेंत घालून ते खोबरेल तेलांत भिजयतात. ह्या जोडव्याक 360 वाती आसतात  हिंदू मान्यते प्रमाणे पृथ्वीक सुर्याची प्रदक्षणां काडपाक 360 दीस लागतात. वर्साक एक वात अशें मानतात.

धाकटी दिवाळी आनी व्हडली दिवाळी अश्यो दोन दिवाळी गोंयांत दबाजान मनयतात. आकशदिवो, पणत्यो, फोव, फराळ, नरकासूर, रांगोळ्यो, लक्ष्मी पुजन, भावबीज, पाडवो, धेंडलो, अहेर, भेटवस्तू आनी खूब किदें किदें पाटें भरून उमेद घेवन येवपी म्हणल्यार धाकटी दिवाळी आनी  तुळशीचें लग्न म्हणल्यार लग्नकार्यां करपाक मेकळीक दिवपी व्हडली दिवाळी.  

गोंयांतल्या चडशा घरांच्या सामकार तुळशी वृंदावन आसता. तुळशीचें लग्न म्हणल्यार तुळशीच्या ल्हान रोपाचें श्री विष्णू (ल्हान बाळकृष्ण) कडेन लग्न करपाची परब. कार्तिकांतली एकादस ते पुनवे मेरेन व्हडली दिवाळी मनोवपाक मेळटा. अंदूं तुळशीचें लग्न बुधवार 13 नोव्हेंबराक तर त्रिपुरारी पुनव शुक्रार 15 नोव्हेंबराक आयल्या. हे एकादशीक प्रबोधन एकादस अशेंय म्हणटात. आषाढ म्हयन्यांत न्हिदलेलो देव विष्णू चार म्हयन्यांनी ह्या दिसा जागो जाता. ह्या चार म्हयन्याक चातुर्मास म्हणटात. देव विष्णू  जागो जाता आनी चातुर्मास सोंपता. न्हिदेंतल्यान विष्णू उठलो म्हणटतच तुळशीचें लग्न करतात.  तुळस ही लक्ष्मीचें रूप अशें मानतात.  

एकादशी दिसा घरांतल्यो सवायशिण बायलो उपास करतात. दुवादशी दिसा आमोरी जावन लग्नाचो सुवाळो जाता. आदींच चार दीस तुळशीवृंदावनाक धुवून पुसून रंग काडून तयार करतात. लग्ना दिसा सकाळीं तुळशींत आंवाळ्या सयत आंवाळ्याचो ताळो, चिंचे सयत चिंचेचो ताळो, जिन्याची बडी आनी उस पुरतात. ऊशी कांड्याक ह्या लग्नांत मामा अशें मानतात. जिन्याची बडी वयल्यान कातरुन पणती दवरतात आनी ती पेटयतात. जिनो कृष्णाचें रुप मानतात. आंवाळो धेडो आनी चिंच करवली अशें कांय म्हालगडे सांगतात. कांय कडेन जिन्याक धेडो मानतात. तुळशी म्हऱ्यांत दिवली पेटोवन दवरतात आनी तिका हळद चडयतात. कांय घरांनी तुळशीक णववारी कापड न्हेसयतात.  तुळशीचे चारूय वटेन जिन्या बडयो वा आंब्या बडयो पुरून तांकां सूत बांदून तांचेर आंब्याची पानां लायतात. (कांय कडेन उशीचे कोंडे लायतात आनी चारूय कोंडे एके कडेन बांदतात). 

अंत्रूज म्हालांत कांय गांवांनी केळंब्याचे गाबे कापून तुळशी वृंदावनाच्या चारूय वटेन बांदतात. घरचो दादलो पुजेक बसता. पयलीं पुजा समर्पण करून विष्णूक जागो करता. लग्नाचो विधी सुरू करचे पयलीं जमिल्ल्या लोकांक अक्षता वाटतात आनी मागीर शास्त्र मान्य पद्धतीन अंतरपाठ धरून मंगलाश्ठकां म्हणून बाळकृष्ण आनी तुळशीचें लग्न लायतात. घरांत कोणाचें लग्न जावपाचें आसत जाल्यार जांव धुवेक कृष्णा सारको वर आनी पुताक तुळशी सारकी घरकान्न मेळूं हे भावनेन ही  पुजा करतात. ह्या लग्नाक आंब्या पानांचे ल्हान कुडके करून तांचो हार करतात.  ह्या दिसांनी फुलपी पांच तरेच्या गांवठी फुलांचो हार लग्नाक लागतात. पात, आबोलीं, विलूद, बुतांव आनी गोटलां हीं फुलां  वापरून हो हार करतात. गोंयचो चडसो लोक ह्याच फुलांचो हार तुळशी लग्नाक करतात. लग्नविधीक चिरमुल्यो, गांवठी फोव तातूंत आंवाळ्याचे, चिंचेचे आनी उशेकांड्याचे कुडके करून घालतात.  लग्नांक पांच धेडे (चले भुरगे) आसतात. तांकां वेगळो मान आसता. पांच पत्रावळींचेर प्रसादाक दवरलेल्यो चिरमुल्यो, फोव आनी उशी कांड्याचो एक- एक कुडको दवरून भुरग्यांच्या कपलाक लावन ह्यो पत्रावळी तांच्या हातांत दितात. लग्न लागले उपरांत प्रसाद ‘गोविंद- गोविंदा’ म्हणीत घरार उडयतात. उपरांत नाल्ल फोडून घाराणें घालतात.  

सवायशीण बायलां जोडवीं पेटयतात. जोडवीं म्हणल्यार 180 कापसाच्या वातींचे दोन गठ्ठे तबकडयेंत घालून ते खोबरेल तेलांत भिजयतात. ह्या जोडव्याक 360 वाती आसतात  (हिंदू मान्यते प्रमाणे पृथ्वीक सुर्याची प्रदक्षणां काडपाक 360 दीस लागतात). वर्साक एक वात अशें मानतात. गेल्ल्या वर्साचे 360  दीस सुखा- समाधानांत आनी देवाच्या आशिर्वादान बरे उमेदीन गेले म्हूण सवायशिणी तें देवाक भेटयतात. प्रत्येक सवाशणिचें एक जोडवें आसता आनी तुळशी मातेचें म्हूण एक वेगळें जोडवें. घरांत कोणूय विधवा बायल आसत जाल्यार तिचो हजार वातींचो एक गठ्ठो आसता. (घोव नासताना तिचो एक- एक दीस खूब दुख्खान आनी कश्टान वता आनी एक दीस म्हणल्यार तीन दीस ती कश्टान जगता अशी मांडणी). एका घरांत दोन जोडवीं आसतातूच. पुजारी प्रत्येक जोडवें मंत्रीत करून सवाशिणीच्या हातांत दिता. प्रत्येक जोडव्याचें वेगळी दक्षणा पुजाऱ्याक आसता. 

जोडवी पेटयल्या उपरांत बायलां तीं घेवन तुळशीक पांच भोंवताडे काडटात. प्रत्येक भोंवतड जाले उपरांत तुळशीचेर अक्षता उडोवन नमस्कार करतात. मागीर प्रत्येक वात पेटून गोबोर जायसर तुळशी कडेन बसतात, वाती सारक्यो पेटच्यो म्हूण खोबरेल तेल घालून आंब्याच्या बडयेन सारतात. गोबोर जाले उपरांत तो तुळशींत घालतात. अशें म्हणटात की चुकून लेगीत वातीचो कुडको कावळ्यान व्हरपाक जायना म्हूण. तुळशीचें लग्न जाले उपरांतच आंवाळे, चिंचो खावपाक सुरवात करतात. लग्नाक करवलेच्या कऱ्यांत हळदीचो पिठो  घालतात. सगळे धर्मीक विधी सोंपले उपरांत कऱ्यांतलें हळदी उदक तुळशींत घालून व्हंकल- न्हवऱ्याची हळद देंवयतात. तुळशीची नाल्ल आनी खण घालून व्हट भरतात.  लग्ना दिसां दनपारचें तरेतरेचे शिवराक जेवण करून तुळशीक पान दाखयतात. गोंयचें खाशेंलें खतखतें ह्या दिसा लोक करतात. घरां- दारां रांगोळी, पणत्यो लावन सजयतात. तुळशीचें लग्न करप  म्हणल्यार एक कन्यादान केल्ल्याचें पुण्य मेळटा, अशें म्हणटात.  

तुळशीचें लग्न कित्याक करतात?

वृंदा देवी विष्णूची भक्त आसली.  तिचें लग्न जालंधर ह्या राकेसाच्या राजा कडेन जाल्लें. (समुद्रमंथना वेळार शंकराच्या घामाचो एक थेंब दर्यांत पडून ते पसून जालंधराची उत्पती जाल्ली.) जालंधर शंकराचो राक्षसी वृत्तीचो चलो. वृंदा ताची घरकान्ना पतिव्रता. जालंधराक एक वर आसता, जो मेरेन ताची घरकान्न आनी तिचो विश्वास ताचे बरोबर आसा तो मेरेन ताका कोणूच मारूं शकना. शंकरा कडल्यान ताका हो वर प्राप्त जाल्लो. जालंधर आपले असुरी शक्तीन देवांचेर जैत मेळोवपाक सोदता. देव एकठांय जावन विष्णूक शरण येवन उपाय काडूंक सांगतात. शंकरान दिल्लो वर विष्णूक खबर आशिल्ल्यान, कपटी वृत्ती आपणावन जालंधर हेर देवां कडेन झगपाक गेल्लो आसतना विष्णू जालंधराचें रुप घेवन वृंदेक मेळपाक वता. घोवाक परत घरा कडेन पळोवन ती खोशी जाता. वृंदेक कळना की तो तिचो घरकार नासून विष्णू आसा. उपरांत तिच्या पतिव्रतेच्या व्रताक खत लागता आनी ते वटेन सगळे देव जालंधराचो वध करतात. जालंधर मरताच विष्णू आपल्या मूळ रुपांत येता. हें पळोवन वृंदा एकदम रागार जाता आनी विष्णूक स्राप दिता, ‘तुका लागून म्हजो घोव आनी हांव वेगळीं जालीं तशींच तुकाय तुजे घरकान्नी पासून विरह सोंसचो पडटलो’ अशें म्हणून वृंदा थंयच गोबोर जाता. ह्या गोबरांतल्यान तुळशीचो एका रोपो किल्लून येता. विष्णूक आपणेंच केल्लें कृत्य सोंसना आनी तो थंयच तिचे कडेन भोगसणे मागता आनी ह्या तुळशी रुपी वृंदे कडेन आपल्या फुडल्या अवतारांत हांव (शाळिग्राम रुपान) लग्न जातलों म्हूण वचन दिता. (वृंदेन दिल्ल्या शापाचें फारिकपण विष्णूरुपी प्रभू रामाक सीते पसून विरह सोंसून फुडल्या अवतारांत दिंवचें पडता, हाचो संदर्भ मेळटा). ह्याच पुराणीक काणये वेल्यान तुळशी लग्नाची सुरवात जाल्या म्हूण कळटा.   (शाळिग्राम घरांत दवरपाक खूब पथ्यां वा अनवाळसाण पाळची पडटा. ताका लागून गोंयांत चडसो लोक शाळिग्राम घरांत दवरिनांत. ताच्या बदला बाळकृष्णाची म्हुर्त तुळशीच्या लग्नाक वापरतात.)

तुळशी लग्नाक वापरपी रुखाचे भाग

हिंदू धर्माचें सगळेच विधी जावं संस्कार सैमाक धरून आसात. त्या- त्या दिसांनी येवपी सण, परबो आनी तेन्ना वापरांत येवपी फळां, फुलां जांव वा रुखांच्यो ताळयो… तांचो वापर त्या दिसांतल्या हवामानाक धरून भलायकेच्या नदरेंतल्यान केला. धर्माच्या निमतान प्रसादाच्या रुपान आमी तांचो वापर तरी करतात ना जाल्यार खातात तरी.  

आंवाळो 

आंवाळो हें विष्णूचें एक रूप. देवाक आवाळ्याचें झाड खूब आवडटा.  धर्तरेची रचणूक जाली तेन्ना आंवाळ्याचो रुख हो पयलो अशें मानतात. ह्या रुखाक हात लायल्यार दुप्पट आनी प्रसाद म्हूण खाल्ल्यार तिप्पट पुण्य मेळटा, अशी श्रद्धा आसा. घडये आवाळो इतलो वखदी आसता की तो खाल्ल्यार भलायकेचेर प्रभाव पडटा, हाचोच अर्थ पुण्य जावंये.  आवळ्याच्या झाडांत ब्रह्मा विष्णू आनी महेश आनी हेर देव वास करतात म्हूण आवाळ्याच्या रुकाक सर्वदेवाय म्हणटात म्हूण संदर्भ मेळटा. 

चिंच

चिंच आनी कृष्णाचो संबंध मात्सो मेळटा.  इमलिताला हें  उत्तर प्रदेशांतल्या वृंदावनांत आशिल्लें एक दीस राधा कृष्णाक मेळपाक म्हूण चलून वतना एक जमनीर पडलेलें चिंचेचे फळ तिच्या पायां पोंदा पडटा आनी चिंचेचें कल्ल लागून पायांक मात्सो घाय जाता. तिका घाय  जालो म्हूण तिका दुख्ख जायना, पूण चिंचेच्या फळाक लागून कृष्णाक मेळपाक तिका वेळ जालो म्हूण राग येता आनी रागान ती चिंचेच्या रुखाक स्राप दित म्हणटा, तुजीं फळां केन्नाच रुखार पिकचीं नांत. पिकचे पयलीं तीं तुटून सकयल पडटलीं. ताका लागून चिंच पुराय पिकचे पयलीं पडटा, अशें म्हणटात.  

ऊस 

तुळशीच्या लग्नाक उशी कांडे वापरतात.  ऊस लक्ष्मीक आवडटा. तुळस लक्ष्मीचे रूप. ऊस धन आनी गोडसाणीचें प्रतीक. लक्ष्मी दिवाळेच्या दिसांनी हतयाचेर बसून भोंवता, अशें म्हणटात. ऊशी कांडे खावपाक हतयाक खूब आवडटा म्हूण ऊशी कांडे तुळशीच्या लग्नाक वापरतात. आॅक्टोबर, नोव्हेंबर म्हयन्यांत वत कडक आसता, थंडीय खूब आसता, ऊशी कांड्यांतलो रोस ह्या दिसांच्या हवामानाक कालेतीक बरो आसता.

– प्रिता परब