गोंयचीं कांय खाशेलीं सुकणीं

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

गोंय हो एक सुपुल्लो प्रदेश. पुण ताका सैमीक गिरेस्तकाय फावो जाल्या. गोंयांत ह्याच कारणा खातीर साडेचारशें परस चड प्रजातींचीं सुकणीं मेळटात, जांव तांची नोंद जाल्या. गोंयची वेगळ्या – वेगळ्या वाठारांनी विभागणी करपाक जाता. दर्यादेग, सपाटीचो जागो, सडो (पठार) आनी सह्याद्री अशे हे कांय मुखेल वाठार. प्रत्येक भागाक आपलें अशें खाशेलेपण आसा. तर तातूंत आमी आज पश्चीम घांट जांव सह्याद्री ह्या भागांतल्या कांय सवण्यां विशीं जाणून घेवया.

सह्याद्री हो वाठार गुजरात ते तमीलनाडु मेरेन पातळ्ळा. गोंयान ह्या रानाचो चडसो भाग राखिल्लो आसा. आमी आज ज्या खाशेल्या सुकण्यांचीं वळख करून घेवपाचे आसात ते खास करून जगांत फक्त ह्याच भागांत आनी आशिकुशीच्या रानांनी मेळटात. मलबार ग्रे होर्नबील, मलबार ट्रोगन, श्रीलंका फ्रॉगमावथ अशीं हीं कांय सुकणी.

मलबार ग्रे हॉर्नबील ह्या शेंवण्याक कोकणींत वेगवेगळीं नावां आसात. तातुंतलीं दोन नांवां म्हणजे वाय्रीं आनी बाँडसां.  रानांत गेल्ले कडेन तुमकां जर कोणाचोय मोठमोठ्यान हांसपाचो आवाज आयकूंक आयलो जाल्यार भिवपाची जांव आंग काडपाची गरज ना. सगळ्यांत पयलीं नियाळून पळयात, हो आवाज खंयच्यान येता तो.  हांचो आवाज कॅऽऽ, केंके्ंकेंकेंके्ंकें, अशें करून हासपा सारको येता. केना केन्नाय ल्हान भुरग्या सारको जांव माजरा सारको येता. 

धनेश जांव हॉर्नबील जातीचें खाशेलेंपण म्हणल्यार ताजी घोटेंर करपाची पद्धत. ही पद्धत सगळ्याच धनेश जांव हॉर्नबिलांनी पळोवंक मेळटा. मिलन जाले उपरांत मादी, झाडाचे एके धोलींत वता आनी भितर रावता. नर आनी मादी ते ढोलीचें तोंड, माती, विश्ठा वापरून भरतात आनी इल्लोसो बुराक दवरतात, जातूंतल्यान नर भायल्यान जेवण हाडून मादये मेरेन पावयता.  होच बुराक जांव धोलीचें तोंड वापरून मादी आपली विश्टा भायर पिचकारून उडयता. सगळो वेळ, तातयां घाल पसून पिलां मात्शी व्हडली जावन, स्वता घोंटेराच्या तोंडांतल्यान, नरा कडल्यान जेवण घेवपाक शक मेरेन मादी भितरूच रावता. जशीं पिलां वाडीच्या ह्या थरार पावलीं काय मादी भायर वता आनी दोगांय पिलां खातीर खावड घेवन येतात.

वड, पिंपळ, पायर, रुमड हीं ‘फिग’ गटांतली झाडां बोंडसांच्या आवडिचीं. गांवांनी, जांव शारा भोंवतणच्या वाठारांतल्या फिग जातींतल्या झाडांक जेन्ना फळां लागतात, वायरीं हमखास थंय दिसतात. हॉर्नबील जरी नांव आसले तरी मलबार ग्रे हॉर्नबील ह्या सुकण्याचे चोंचीर आनी वयर ‘हॉर्न’ म्हणल्यार शिंगा सारको भाग आसना.फुडले फावट तुमी रानांत गेले आनी कोणाचोय हांसपाचो आवाज आयलो जाल्यार बोंडसांक विसरनाकात.

फुडलो पक्षी जाचे विशीं आमी जाणून घेवया तो म्हणल्यार मलबार ट्रोगॉन. ह्या सुकण्याक कोकणी भाशेंत नांव ना कारण हो सहज दिसपी असो पक्षी न्हय. तो पश्चीम घांट आनी पूर्व घांटांच्या रानांनी तशेंच दक्षीण भारताच्या आनीकूय थोड्या रानांनी मेळटा. नर आनी मादी रंगान सामकी वेगवेगळीं. नराचें हड्डें आनी पोट सामकें लालभडक आसता. तकली आनी गळो काळो तर हड्ड्या वयल्यान एक धवो फुल्ल आडवो पट्टो. फाट मातये कोराची. हो सगळो ताजो वेश एक कवच जांव कोट घाल्ले भशेन दिसता. हाकाय लागून ताका मराठी भाशेंत कर्ण अशें नांव दिला. रानांत फिरतना जर तुमकां ‘फिल्स फ्यू फ्यू फ्यू’ असो आवाज आयलो जाल्यार समजुपाचें हो कर्ण लागींच खंयतरी आसा. नर आनी मादी सहसा बरोबर आसतात. रानांत जंय मोठ्या अंगाच्यो वेली म्हळ्यार गारखाणी, हुसकी मेळटा, थंय हो चड प्रमाणांत मेळटा. बोंडला, मोलें, खोतिगांव, नेतुर्लेच्या रानांनी हो दिसता. म्हादय, भीमगड, अंशी-दांडेली च्या रानांनीय हें सुकणे सहज मेळटा, पुण दिसता ताकाच, जाका सोदपाचें पासियेंस आसा वा जाचे कान ताच्या आवाजाक संवकल्ले आसात. मादी आक्खी मातये कोराची आनी झाडांच्या खोडामदीं ती लिपून वता. टोळ आनी धेंपे तांचे आवडटें खाण. खूब उणो हें सुकणें जमनीर येता. मुद्दम पळोवपा सारको हो पक्षी. ताच्या सोदान संवसारांतले लोक गोंयांत येतात.

श्रीलंका फ्राॅगमावथ हो एकमेव असो ह्या प्रजातींतलो पक्षी, जो सह्याद्री वाठारांत सांपडटा. तो घुबडा भशेन फक्त रातचो भायर सरता. हाचें खाशेलेपण म्हणल्यार ताचें रूप. ताच्या नांवा वयल्यान तुमकां कळ्ळांच आसतलें.

हें सवणें किटक खावपी. रानांतल्या उक्त्या जाग्यांनी हें शेंवणें रातचें उडून, झोंपयो मारून उडटात तसले किटक धरतात. ताका लागून तांची चोंच रुंद आनी मोठें आं जाता अशी आसता. ताकाच लागून चोंच जेन्ना बंद जाता, तेन्ना तिचो आकार बेबकाच्या तोंडा सारको जाता. हेच खातीर ह्या शेंवण्याक फ्राॅगमावथ अशें नांव पडलां.

सगळ्यांत पयलीं हो पक्षी श्रीलंकेच्या रानांत भितर दिशिल्लो. ज्या पक्षी अभ्यासकान हो पयली सोदलो आनी हाची वैज्ञानिक नोंद केली ताणें त्या देशाचेर ताचें नांव दवरलें.

हाचें आनीक एक खूब अशें व्हडलें खाशेलेपण म्हणल्यार ताचें सगळेंच रूप. हें सवणें जेन्ना दिसाचें, खंयच्याय खांदयेर बसता, तेन्ना तें त्या रुखा सारकेंच दिसपाक लागता. सुकीं पानां लांबतात काय असो भास जाता. अशे तरेन हीं सवणीं निसर्गाचे मांडावळीत एकरूप जातात. मादी कर्कश ‘खिशऽऽऽ’ असो तर नर‌ ‘गुलु गुलु गुलु गुलु गुलु’ असो आवाज काडटात. सांज जावन सूर्य अस्ताक पावनाका तांचो आवाज सुरू जाता. म्हणल्यार दुसऱ्या अर्थान तांची सकाळूच जाता.

अशे हे वेगळ्या वेगळ्या रूप, रंगाचे, आकाराचे, आवाजाचे पक्षी आमच्या पश्चीम घांटाक खूब सोबीत, सुंदर करतात. अशेच तरेचीं सुकणीं पळोवपाक आनी तांचो आनंद घेवपाक मुजरत रानांनी फावट मारात. तांचे आवाज आयकयात, रंग नियाळात आनी तांचो भरपूर आनंद घेयात.

(पंकज लाड हे गेल्ली दोन दशकां सह्याद्री घाटांतल्या सुकण्यांचें निरिक्षण आनी अभ्यास करतात. ते ‘नेचर्स नेस्ट’ हें इको रिजोर्ट, मोलें हांगाचें वेवस्थापन पळयता, तशेंच वेगवेगळे पर्यावरण संवर्धनाचे प्रकल्प लायता.)

तुमकां सुकण्यां विशीं चड जाणून घेवपाची आसल्यार, तुमी The Wonder Of Birds अभ्यासक्रमांत सायन अप करूंक शकतात, हांगासर Link: early-bird.in/the-wonder-of-birds

पंकज र. लाड
@pankajrlad