इतिहासीक म्हायती णव देवळांची… गोंयच्या नवरात्रांची

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

सर्वमंगल मांगल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके |
शरण्ये त्र्यम्बके गौरी नारायणी नमोस्तुते।।

गोंयची भूंय ही देवी-देवतांची भूंय, विस्वासाची भूंय. हो प्रदेश आजूनय आपल्या खेडेगांवां कडेन जोडिल्ल्या देवळां खातीर वळखतात. हें भूंयेर जायते उत्सव जातात. हांगाच्या साबार गांवांतल्या विवीध उत्सवांक आपापलें वेगळें अशें खाशेलपण आसा. असोच एक देवीचो उत्सव म्हळ्यार अश्वीन म्हयन्यांत येवपी नवरात्रोत्सव. हो उत्सव देवी दुर्गा मातेचो. बायलांचो. मनशान पुजिल्ली पयले देवीन भगवान शिवाची घरकान्न, पार्वती माता म्हणून वळख धारण केली. उपरांत हे देवीन जायते अवतार घेतले. जे बायलेच्या कितल्याशाच रुपांचें चित्रण करतात. जशें सौम्य, नश्ट करपी दुर्गा, शांतादुर्गेचें शांत रूप आनी काली मातेचें भिरांकूळ रूप. नवरात्रां ३ आॅक्टोबराच्यान सुरू जातात. हो उत्सव णव राती मनयतात. धावे दीस दसरो. नवरात्रां विंगड विंगड तरेन देशभरांत मनयतात. हो उत्सव गोंयांतूय व्हडा उमेदीन, भक्तीभावान मनयतात. तर आयज आमी गोंयच्या अश्या देवळां विशीं जाणून घेवया, जंय नवरात्रां तशेंच मखरां उमेदीन मनयतात.

पिळगांवचें श्री चामुंडेश्वरी देवूळ

हें देवूळ गोंयच्या सैमसुंदर वाठारांत वसलां. पुर्तुगेजांनी देवूळ मोडले उपरांत हे देवीची मुर्ती पिळगांवां व्हेली. श्री चामुंडेश्वरी देवूळ ह्या प्रदेशाच्या समृद्ध सांस्कृतीक आनी आध्यात्मीक दायजाचो एक व्हड पुरावो म्हणून दिवचल म्हालांतल्या पिळगांव गांवांत उबें आसा. हे देवूळ भाविकां खातीर एक म्हत्वाचें अशें तीर्थक्षेत्र. इतिहास आनी वास्तुकला मोगीं खातीरचें एक आकर्शण. श्री चामुंडेश्वरी देवळाक शेंकड्यांनी वर्सांचो इतिहास आसा. हें देवूळ १२ व्या शेंकड्यांत कदंब राजवंशाच्या काळांत बांदिल्लें. मुखेल देवता, देवी चामुंडेश्वरी, देवी दुर्गेचो अवतार मानतात. जी तिच्या पराक्रमा खातीर फामाद आसा. वर्सभर ह्या देवळांत जायते उत्सव भक्तीभावान मनयतात. तातूंतलो एक नवरात्री उत्सव. ह्या काळांत हांगा मखरोत्सवूय जाता. तर अश्या ह्या इतिहासीक धर्मीक थळाक तुमी ह्या नवरात्रांक भेट दिवपाक शकतात.

श्री कामाक्षी देवी, शिरोडें

श्री कामाक्षी देवीचें देवूळ शिरोडें ह्या गांवांत दोंगरा मदीं उबें आसा. हें देवूळ १६ व्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांत बांदिल्लें. श्री कामाक्षीची मुर्ती आसामांतल्या गुवाहाटीच्यान आयिल्ल्याचें मानतात. जंय हे देवीक ‘कामाख्या’ म्हणून वळखतात आनी तें तिचें मूळ स्थान जावन आसा. गोंयांतलें मूळ श्री कामाक्षी देवूळ साश्टींतल्या राया गांवांत आशिल्लें. पुर्तुगेज राजवटी वेळार तें मोडलें तेन्ना राया गांवांतल्या एका कुंभारान देवीच्या कांय उपासकां सयत कामाक्षी देवीची मूर्ती कुशावती न्हंये पलतडीं शिरोडा गांवांत लिपचोरयां व्हेली. १५६४ ते १५६८ मजगतीं देवतेचें शिरोड्यां स्थलांतर केलें. दर म्हयन्याक येवपी अमाशेक हजारांनी भावीक ह्या देवळाक भेट दितात. तातूंत सगल्या धर्मांचे लोक आसतात. तशेंच णवरात्रांच्या दिसांनी हांगा विवीध धर्मीक आनी सांस्कृतीक कार्यावळी जातात.

श्री महालसा नारायणी, म्हाड्डोळ

श्री महालसा नारायणी हें देवूळ हिंदूंचें, विशेश म्हळ्यार पश्‍चीम आनी दक्षीण भारतांतले कुळदैवत. श्री महालसा नारायणी देवीचे पुजेक समर्पीत अशी देवळां महाराष्ट्र, गोंय, कर्नाटक, केरळ आनी हेर खुबश्या सुवातांचेर आसात. गोंयच्या हेर देवळां वांगडा वेर्णेंचें हें सुंदर देवूळय पुर्तुगेजांनी १५४३ वर्सा नश्ट करपाचें थारायिल्लें. तेन्ना ह्या देवळाचो विध्वंस जावचे पयलीं देवतेची मूर्ती भाविकांनी न्हंये पलतडीं एके सुरक्षीत सुवातेर व्हेली. ती सुवात म्हळ्यार फोंडें म्हालांतलो म्हाड्डोळ गांव. हें देवूळ ४५० वर्सां परस चड पोरणें. हे देवीक दोन भिन्न परंपरांनी पुजतात. एक स्वतंत्र देवी म्हणून, तिका मोहिनीचे रूप मानतात, जाल्यार दुसरे कडेन तिका विष्णूचो स्त्री अवतार जाका महालसा नारायणी म्हणटात. म्हाड्डोळचें हें महालसा देवीचें सगळ्यांत लोकप्रीय. हेर देवळां वरींच ह्याय देवळान नवरात्रां निमतान विवीध कार्यावळींचें आयोजन करतात. नवरात्रांनी तुमी ह्या देवळाक मुजरत भेट दियात.

मोरजेची श्री मोरजाय देवी

पाचव्याचार पेडणें म्हालांतल्या मोरजे गांवांत श्री मोरजाई देवूळ वसलां. हें प्राचीन इतिहासीक देवूळ देवी मोरजायेक समर्पीत आसा. जी सात भयणीं मदली एक म्हणून वळखतात. तांचो भाव श्री खेतोबा. दुर्मीळ आनी शेणत वचपी ‘कावी’ कलाकृतींनी ह्या देवळाच्यो वणटी नटयल्यात. मूळ ‘मुखमंडप’ आनी ताच्या जनेलांच्या ग्रिलांक विवीध फुलांचे नमुने आसात जे ‘कवी’ कलेन चित्रीत केल्यात. भायलो ‘सभामंडप’ १९३६ वर्साचो आनी वयर बाल्कनीक आदार दिवपी आयताकृती स्तंभ आसा. ह्या देवळांत बाराय म्हयने कसले ना कसले उत्सव चालूच आसतात. हांगाचे म्हत्वाचे उत्सव म्हळ्यार नवरात्रां, संवसार पाडवो, दसरो, वर्सुकी जात्रा, ‘दिवजां’ आनी घोडेमोडणी. तर अंदूंची नवरात्रां तुमी ह्या देवळांत मनोवपाक शकतात.

श्री कालिका संस्थान, कांसरपाल

श्री कालिका मातेचें हें देवूळ दिवचल म्हालांतल्या कांसरपाल वाठारांत आसा. हांगाची मुखेल देवता काली ही महामायेच्या रूपात पुजतात. लोकांच्या मता प्रमाण, हें देवूळ चंद्रगुप्त विक्रमादित्याच्या काळांत बांदिल्लें. हांगाचो १४३६ तलो एक तांब्यापोट्टो जो गोंयच्या पुरातत्व विभागाच्या ताब्यात आसा, तातुंतल्या शिलालेखांत ‘कालिका’ हें नांव दिसता. ‘कळंबा’ हे देवतेचें दुसरें नांव. ह्या देवळाच्या गर्भकुडींतली मुर्ती ८०० वर्सां परस चड तेंप आसा. ती कदंब शिल्पकलेचो उत्कृश्ट नमुनो जावन आसा. गोंयचें हें पयलें देवूळ जाचें स्वताचें खाजगी संग्रहालय आसा. ताचें नांव कालिका संग्रहालय. ह्या संग्रहालयांत प्राचीन, मध्ययुगीन आनी आधुनीक काळांतल्यो वस्तू आसात. कांसरपाल देवळाचें आकर्शण म्हळ्यार शिशिरोत्सव. तशेंच नवरात्रां, वसंत पुजा, रथ सप्तम, अक्षय तृतीया, दसरा आनी हेर परबोय हांगा भक्तीभावान आनी उमेदीन मनयतात.

पणजेचें महालक्ष्मी देवूळ

पणजे शाराक इतिहासीक वास्तुंचें दायज मेळ्ळां. तो म्ह़ळ्यार जामा मस्जिद, चर्च ऑफ इमॅक्युलेट कन्सेप्शन आनी महालक्ष्मी देवूळ. महालक्ष्मीच्या १८२ वर्सां आदल्या देवळाक गिरेस्त असो इतिहास आसा. १६ व्या शेकड्यांत कारवार- कुमठा वाठारांतले हव्याक ब्राह्मण दिसभर भिक्षा मागपा खातीर वताले. तांणी ताळगांवच्या वेताळ देवळाचो आसरो घेतिल्लो. जेन्ना तांकां पुर्तुगेजांच्या धर्मांतर धोरणाची म्हायती मेळ्ळी. तेन्ना तांणी ते पुजपी महालक्ष्मीच्या मुर्तीची विटंबना जायत ह्या भंयान ताळगांवच्यान पयस गेले. फुडें वतना तांकां एक घोडो सांपडलो. जो पुर्तुगेज सरकाराचो आशिल्लो. तें पुर्तुगेज सैन्यां खातीर काम करपी राघवेंद्र कामत म्हामाय हांकां कळ्ळें. ब्राह्मणांनी आपलें दैवत लिपोवपा खातीर निवडिल्ली सुवात असुरक्षीत आसा हें लक्षांत येतकच म्हामय हांणी तें पणजे शाराच्या मदीं आशिल्ल्या आदिलशाह राजवाड्या मुखार (सचिवालय) आशिल्ल्या आपल्या राजवाड्यांत हालयलें. उपरांत देवतेच्या सुरक्षिततायचे नदरेन तांणी तें दैवत दिवचल म्हालांतल्या मयां गांवांत हालयलें. जंय तें १८१७ वर्सा मेरेन उरलें. १८१७ त पणजेच्या नारायण कामत म्हामाय हांकां देवतेचें सपन पडलें आनी दुसर्‍या दिसा ते स्वता हेरां सयत मयां गेले. तांणी देवतेक पणजे हाडून आयज जंय पीपल्स स्कूल आसा थंय लिपोवन दवरली. जंय देवतेक दवरिल्ली तो पीपल्स स्कुलाचो कोपरो आजूनय पुजतात. उपरांत तांणी तें आपल्या घरा हालोवन, थंय पुजा करपाक सुरवात केली. हे देवतेक पवित्र करपाक खातीर देवूळ बांदपाची इत्सा म्हामाय हांणी आपलो इश्ट सिनारी हांचे कडेन उक्तायली. तांणी तेन्नाच्या पुर्तुगेज गव्हर्नरां कडेन हे विशीं परवानगी मागली. तांकां २ जुलय १८१८ दिसा परवानगी मेळ्ळी.
१० जुलय १८१८ दिसा पणजे शाराच्या फाटल्या आंगणांत सर्गेस्त नारायण कुमार म्हामाय, सिनारी आनी हेरांच्या नेतृत्वा खाला महालक्ष्मी देवतेचो अभिषेक केलो. १८१९ मेरेन हें देवूळ पुराय जालें. आयज मूळ देवता देवळाचे फाटले वणटींत एके ल्हानशे पेटयेंत आसा. जी आयच्या देवी महालक्ष्मीच्या मुखेल मूर्तीच्या सामकार आसा. देवळाचो भव्य मंडप उपरांत जोडलो आनी आयज निकतीच देवळाची नवी इमारत पणजे शारांत अभिमानान उबी आसा. हांगाय नवरात्रां मनयतात.

श्री संतोषी माता, कुडचडें

केपें तालुक्यांतलो कुडचडें मतदारसंघ खूब ल्हान, पूण सैमाचे गिरेस्तकायेन भरिल्लो वाठार. ह्या सैमाचे वेंगेत जुवारी न्हंयेचे देगेर बशिल्ली जागृत देवता श्रीसंतोषी माता. तिची सासाय कुडचडे तशेंच शेजारच्या वाठारांनी पातळ्ळ्या. मातेचें देवूळ कुडचड्यार कशें उबें जालें, हाची आख्यायिका अशी,
१९९६ वर्सा तनुजा प्रभाकर वस्त हिचेर भार आयलो. त्या संचाराचेर मातेन सांगलें कुडचडेच्या सुर्ल ह्या पवित्र आनी शांत जाग्यार आपूणच बसतलीं. थंय आपली मठी बांदात. २७ दिसां भितर उबी जावंक जाय. ती कशी करुन घेवपाची ती आपूण करुन घेतली. २७ दिसांनी देवूळ बांदप भोव कठीण. ती जमीन तर रेब्याची, चिखलाची, रस्त्या परस खोलायेची आनी २७ दिसां भितर देवूळ कशें उबें जातलें हो प्रश्न निर्माण जालो. तेदवेळार मातेन संचाराचेर सांगलें, तुमी भियेवनाकात. तुमचे भितर बळगें आनी आत्मविश्वास आपूण दितां. तुमी फक्त मुखार सरात. मातेन सांगिल्ले प्रमाण प्रभाकर वस्त आनी तांचे वांगडी त्या जाग्यार गेले, जाग्याची पळोवणी केली. तो जागो पळयल्यार देवूळ उबें जातलें कांय ना अशें तांकां दिसपाक लागलें. पूण अजाप अशें.. मातेच्या सासायेन, तिच्या आशिर्वादान आनी भक्तगणांच्या नेटाचेर २७ दिसां भितर देवूळ उबें जालें. हीच तर व्हड आख्यायिका.
कृष्ण पक्ष पंचमी १९९६ वर्सा देवूळ उबें जावन तातूंत अष्टवंदन करुन फोटो पुजन केलें. मातेच्या आशिर्वादान भक्तांची कामां जावंक लागलीं. मातेचो नवस केल्यार मनात आशिल्लीं कामां पुराय जातात, असो लोकांचो भावार्थ, श्रद्धा. हांगा नवरात्रांक हजारांनी भावीक येतात. णवूय राती हांगा विंगड विंगड कार्यावळी जातात.

फातर्पेंची श्री शांतादुर्गा कुकळ्ळकान्न देवी

श्री शांतादुर्गा कुंकळ्ळकान्नीचें देवूळ फातर्प्यां हांगा शांत अश्या सैमीक वाठारांत वसलां. ह्या देवळांत परंपरीक वास्तुकले सयत आधुनीक वास्तुकला आसा. जें पुजेचें दैवी क्षेत्र जावन आसा. हेर विवीध देवांचीं देवळां ह्या वाठारांत आसात. हांगाचो दीपस्तंभ सगळ्यांत उंच फातरांत कोरांथिल्ली दक्षीण गोंयची एकुलती एक रचणूक.
श्री शांतादुर्गा कुंकळ्ळीकान्न देवीचें मूळ स्थान कुळवाडो, कुंकळ्ळ्यां. जेन्ना पुर्तुगेजांनी देवळाच्या वातावरणाची शांतिकाय भंग करपाक सुरवात केली तेन्ना देवी दोंगराळ आने शांत फातर्पा वाठारांत गेली. देवी कुळवाड्यावेल्या ग्रामस्थांच्या सपनांत आयली आनी तिणें फातर्प्यां देवूळ बांदपाक सांगलें. उपरांत १५४३ हें फातर्पेंचें देवूळ बांदलें. मागीर १९८४ वर्सा आदल्या देवळाची रचणूक सुदारली. दरवर्सा फाल्गूनाच्या पांचव्या दिसा रंगपंचमीच्या तिथीक, देवी १२ कुळांच्या १२ छत्रां सयत मूळ स्थानाक भेट दिता आनी लोक हो उत्सव चैत्रोत्सव म्हणून मनयतात. हांगा नवरात्रांक मखरोत्सवूय मनयतात.

माशेलांतलें देवकी- कृष्ण देवूळ

फोंडें म्हालांतलो माशेल हो ल्हानसोच गांव. मात हांगा १५ परस चड देवळां आपल्या इतिहासा सयत उबीं आसात. हातुंतलेंच एक देवूळ म्हळ्यार देवकी- कृष्ण देवूळ. ह्या देवळाचें वैशिश्ट्य म्हळ्यार हें भारतांतलें एकूच अशें देवूळ आसा जंय देवकी आनी कृष्ण एकठांय आसात. माता देवकी वांगडा भगवान कृष्णाची पुजा करतात. मुखेल देवता देवकीकृष्ण आनी भूमिका देवी, लक्ष्मी रवळनाथ, मल्लिनाथ, कात्यायनी, चोडणेश्वर आनी धाडा शंकर हांचें मूळ स्थान चुडामणी जुंवो. जाका आयज चोडण जुंवो म्हणून वळखतात. पुर्तुगेजांचे तपासणे वेळार तांचो त्रास जावचो न्हय म्हणून ह्या मुर्तींक मयां, दिवचले व्हेल्यो. उपरांत थंयच्यान माशेलांत हालयल्यो. देवळाचे गर्भकुडींत देवकी आनी भगवान श्रीकृष्णाची सुंदर मूर्ती आसा. देवकेची मुर्ती बाल कृष्णा वांगडा तिच्या पांयांच्या मदींच उबी आसा. ह्या देवळांत वर्सभर विवीध उत्सव मनयतात. तशेंच नवरात्रां आनी मखरोत्सवूय हांगा जाता.
तर ह्या नवरात्रांक तुमी ह्या णव देवळांक भेट दिवपाक शकतात. तशेंच हांगा जावपी विवीध कार्यावळींचो आनी मखरोत्सवाचो आस्वाद घेवपाक शकतात.