भांगरभूंय | प्रतिनिधी
हीं चित्रां चड करून तांबसार, धवीं आनी पाचवसार अशीं आसात. इतलीं वर्सां जालीं तरी तांचे रंग अजुनय तश्शे आसात. निसर्गीक खनिजा पसून रंग काडपाचे कसब त्या काळच्या लोकां कडेन आशिल्ले हें कळटा.
सांची साकून येवन आमी पयलीं जेवलीं आनी भीमबेटका वचूंक भायर सरलीं. भीमबेटकां वचूंक दोंगराचो चढ़ाव सुरू जाता थंय एक फलक लायिल्लो. ताचेर बरयिल्लें ‘ह्या दोंगराचेर मनशाचें वावरप पूर्व पाशाणकाळ म्हळ्यार एक लाख वर्सां पसून ते पाशाणकाळाच्या अंता मेरेन आशिल्लें.’ हांगाच्या रायसन जिल्ल्यांतल्या ल्हान-व्हड दोंगुल्ल्यांचेर सुमार साडेसातशीं वयर पाशाण चित्रां आसात.
“भारतीय कलेचो उगम प्रागइतिहासीक म्हळ्यार इतिहासपूर्व काळांत जालो. मनशाच्या उत्क्रांतीचें दर्शन हें मनीस आनी निसर्ग हांच्या सर्जनशील बांधिलकेंतल्यान चित्रीत जावंक लागलें. सुरवेक मनीस हवामानांतले बदल अणभवत वेळावेळार आपलें अस्तित्व टिकोवंक घोली सारक्या जाग्यांनी रावंक लागलो. जंय तो रावतालो थंय पाशाणाचेर मूर्त अमूर्त आकार चित्रावपाक लागलो. हांकांच शैलचित्रां वा पाशाण चित्रां म्हणूंक लागले.
तांचे हे कलात्मक अभिव्यक्तीक लागून प्रागइतिहासीक काळांतल्या मनशाच्या अस्तित्वाचो पुरावो मेळटा आनी तांची म्हायती कळटात. तशेंच पुराश्मकाळांतलो मनीस तो मध्ययुगांतल्या आधुनीक मनशा मेरेन सपणा-सपणान जाल्लो मानवी विकास ह्या पाशाणचित्रांत पळोवंक मेळटा.
मध्यप्रदेशांतल्या विंध्यपर्वताच्या कुशींत लिपिल्लो विशाल चित्रात्मक कॅनव्हास म्हळ्यार भीमबेटकांतलीं पाशाण चित्रां. सन 2003 सालांतल्यान ‘जागतीक वारसो थळ’ म्हणून हांगाच्या घोलींक आनी पाशाण चित्रांक दर्जा मेळ्ळो आनी तीं जगप्रसिध्द जालीं.
भीमबेटका म्हळ्यार भीमाची बैठक, बसका. ताचोच अपभ्रंश जावन मुखार तें भीमबेटक जालें. स्थानीक लोकांच्या मताप्रमाण पांडव वनवासांत आसतना त्या वांठारांत रावताले, त्या वेळार भीम हांगाच्या पाशाणाचेर बसतालो. म्हणून ही भीमाची बसका, भीम बेटका. रामायण आनी महाभारत ह्या महाकाव्यांचो खुबूच खोल परिणाम भारतीय जनमानसाचेर जाला. म्हणून भारतभर वचत थंय हे अशे जागे आनी तांची भोंवतण हांचेर दंतकथा तयार जाल्यात. तांचो संदर्भ रामायण-महाभारता कडेन जोडटात. हो वारसो जगा मुखार हाडपाचें व्हड काम डॉ. विष्णू श्रीधर वाकणकर ह्या पुरातत्व नेत्यान केलें. म्हणून तांकां ‘भारतीय शैल चित्रांचे जनक’ अशें म्हणटात.
हीं चित्रां चड करून तांबसार, धवीं आनी पाचवसार अशीं आसात. इतलीं वर्सां जालीं तरी तांचे रंग अजुनय तश्शे आसात. निसर्गीक खनिजा पसून रंग काडपाचे कसब त्या काळच्या लोकां कडेन आशिल्ले हें कळटा. हे रंग मँगनीज हेमेटायट, तांबडो मोवसार फातर, लांकडाचो कोळसो हांचे पसून केल्यात जातले. तातूंत जनावरांची चरबी आनी पानांचो रोसय भरशिला जातलो अशें थंयचो एक गायड आपल्या ग्रुपाक सांगतालो. हे रंग फातरांचेर लायतकच हवेंतल्या प्राणवायुच्या रासायनीक प्रक्रियेक लागून, म्हळ्यारूच आतांचे भाशेन ऑक्सिडेशन जावन हे रंग अजून मेरेन टिकून उरल्यात.
अभ्यासकांनी मौर्य काळांत, गुप्तकाळांत आशिल्ल्या ब्राह्मी आनी शंख लिययेतल्या अंक्षरांनी फातरार बरयल्ल्या म्हायती वयल्यान हे तर्क काडत्यात. आमीय तीं शंखलिपींत बरयल्ली अक्षरां पळयल्लीं. आमकां ती शंखलिपी म्हणून सांगू नाशिल्ली जाल्यार तीं चित्रांच समजता आसलीं. थंय वचतथंय फातरपटे आसात, तांचेर हांचे विशीं म्हायती दिल्या.
आमची गाडी गाडयांच्या तळार उबी करून आमकां ड्रायव्हरान खंयच्यान भितर सरात तें सांगलें. आमी देंविल्लीं थंय पयस-पयस मेरेन गच्च रुखावळ आशिल्ली. आनी मदीं मदीं आकांत व्हड तळपां पातळिल्लीं. ताचेवेल्यान हो सगळो रानवांठार म्हणून कळटालो. तशेंच सरभोंवतणी पळयतकच आमी बरींच वयर आयल्यांत म्हणूनय समजतालें. आमी तिकेट काडून मुखार सरलीं. मुखार घोलीं कडेन, पाशाण चित्रां कडेन वचूंक अश्योच वांटो केल्ल्यो. सांबांळून चलचें पडटालें. आमी मुखार वतात तश्यो आमच्या मुखार आकांत व्हड पाशाण उबे आशिल्ले. तांचे राखणेक वचत थंय पारेकार दवारल्यात. तांकां विचारल्यार ते बरी करून म्हायती सांगताले. ह्या पाशाणचित्रांक नंबर घाल्यात, आनी तांच्या म्हऱ्यांत वळीन वचून पळोवपाक मेळटा. प्रवाशांक बरे तरेन हें सगळें पळोवंक मेळचें म्हणून अशे नंबर घाल्यात खंय.
एक नंबराच्या पाशाणचित्रा कडेन आमी गेलीं. हांगा प्रचंड ऊंच असो सुळको आसा. आनी सकयल घोलीवरी खोल सो भाग आसा. घडये हींच तांचीं घरां आसतलीं. तातूंत आतां सामकीं हालींच्या तेपावयलीं कुटुंबा तयार करून दवरल्यांत. दादले शिकारेक वचपाचे तयारेन, आवय भुरग्यांक वेंगेंत घेवन रान्नी कडेन, कांय बायलो काम करतात, उदक हाडटात, भुरगीं खेळटात अशे पुतळे करून दवरल्यात. थंयच्या पारेकऱ्यान आमकां घोलीच्या वयर आशिल्लीं चित्रां पळय म्हूण सांगलीं. पयलीं आमकां कांयच कळ्ळें ना. मागीर तीं चित्रां समजलीं धवीशीं आशिल्लीं. ती चित्रां, सादारण तळटा येदीं आशिल्लीं. सगळ्या घोलींतलीं चित्रां अशींच तळटा येदीं व्हड नात. हे घोलीकडल्यान आमी दुसरे घोली कडेन आयलीं. ही घोल म्हळ्यार सारको फोंडारो. पूण फाटलो पाशाण बरोच उंच आनी व्हड. ताच्या आदारान तीं थंय रावतालीं जावंये.
ताचे लागींच तिसरी घोल. हिका शैलाश्र सभाघर म्हणटात. म्हळ्यार “पाशाणी सभाधर’. हे घोलीक एकामेका सामकार येवपा-वचपाक दोन दारां आसात आनी मदीं साभाघर कसो व्हड जागो आसा. म्हणून ताका पाशाणी सभाधर म्हणटात. सध्या प्रवाशांक बरे भशेन चलूंक मेळूंक जाय म्हणून जमनीर लांकडी फळयो घाल्यात. ह्या सभाघरांत त्या काळार एकामेकाक कितेंय सांगपा आसल्यार हांगां जमताले जावंये, वा कसल्याय संकश्टा वेळार हांगां जमताले जावंये अशें तज्ञ सांगतात.
हांगांत भरपूर चित्रां आसात. घोलींतलीं सगळीं चित्रां बरीं वयर आसात. मान वयर काडून पळोवचीं पडटात. ताचें कारण खंय पयलीं जमीन बरीच वयर आशिल्ली. पूण इतल्या वर्सांत माती इत्ल्ली – इल्ली व्हांवून गेल्ल्यान जमीन सकयल गेली आनी चित्रां वयर दिसतात. हे घोलींत कांय कडेन पेल्याच्या आकाराचे बुराक दिसतात. एका ल्हान भुरग्याच्या हाताचो पंजो दिसता. हें सगळें कित्याक तें कळपाक मार्ग ना. आमी बेठेच तर्क लावपाचे. चार नंबराची घोलय पाशाणी आनी तातूंत उजवाड आसा. ताचे दोनय कडेच्या वण्टीर हरण, वाग, बैल, हत्ती अशा प्राण्यांचीं चित्रां आसात. पांच नंबराचे घोलींतय अशींच जनावरां. पक्षी, जीव-जंतू हांची चित्रां आसात. म्हणून हे घोलीक प्राणिसंग्रहालय घोल म्हणटात. स नंबराचे घोलींत शिकार करप्यांचीं चित्रां कोरांतल्यांत. फाटीर पांटलो बांदून अन्न सोदूंक फिरपी बायलांचीं चित्रां आसात. वयर नाच करपी जोडपीं आसात. तांच्या म्हऱ्यांतल्यान एक माजिल्लो रेडो धांवता कसो दिसता.
सात नंबराची घोल वाटयेवरी खोल गटशी. आमी सुरवेक दोन नंबराची घोल पळयल्ली तीय अशीच व्हड वाटयेवरी आकाराची आसली. हे घोलींत ल्हान घोड्याक हातार धरून व्हरपी घोडेस्वार आनी दोन घोड्यांचेर बशिल्ल्या शिकाऱ्यांचीं चित्रां आसात. मुखार भालो मोखून मारपी शिकारी आनी केसर रंगाची तलवार हातांत थरिल्ल्या घोडेस्वारांची चित्रां आसात. हांच्या सकयल्ल्या भागांत स घोडेस्वार दिसतात. हे हेर चित्रांपरस आकारान मोठे आसात. म्हळ्यार ही सात नंबराची घोल पुराय शिकारीचेर आधारीत आसा. ही शिकार घोल अशें आमी नांव दवरलें. ह्या चित्रांची प्रमाणबध्दता आनी रंगकारी पळोवन हीं चित्रां मात्सो विकास जाल्ल्या मनशांनी काडल्यांत जातली अशें दिसता.
एकूण आठ मेरेन घोली आमी मेजल्यो. सगळ्या घोलींनी पशू, पक्षी, शिकारी, कुटूंब, युध्द्ध नाच अशा विश्यांचेर चित्रां आशिल्लीं. ते भायर जोडपी, मातृकादेवी, सुफलता, प्रजनन गुरवार बायलां हांचीं प्रतिकात्मक चित्रां, कोरातिल्लीं दिसतात. अशीं वेगवेगळे तरेचीं पूण मनीस समाजाक लागींची अशीं चित्रां त्या घोलींतल्या पाशाणांचेर कोरांतल्यांत. हातूंत आनी एक चीत्र अशें आसा, रानडुकर मनशाचेर हल्लो करता, तशेंच मिरवणुकीचेंय चीत्र आसा. वेगवेगळ्या तरेचे रंग दिवन ह्या चित्रांक सोबाय हाडल्या. आनी एका पाशाणघोलींत शंखलिपयेंत इतिहास कोरून दवरला. शंख लिपयेंतलीं अक्षरां म्हळ्यार सुंदर चित्रावळशी दिसता.
ह्या व्हड-व्हड पाशारणां मदीं खोलशे बुराक दिसतात. कित्याक केल्यात काय हे म्हणून आमी येवजितालीं. थंयच्या पारेकाऱ्यान सांगलें, ‘‘त्या काळार पयस-पयस गेल्ल्या मनशांक एकठांय आपोवंक पाशाणाचेर फातर आपटून तरेकवार आवाज करताले. एके तरेन ही तांची भाशा. वेगवेगळ्या आवाजाचो वेगवेगळो अर्थ तांकां बरोब्बर कळटालो.” अशें थंयच्या लोकांनी सांगिल्लें खंय. इतलीं वर्सां फातरार फातर आपटिल्ल्यान अशे बुराक पडल्यात. हो लेगीत थळाव्या लोकांचो तर्क. पण हांवें खंय तरी वाचिल्लें, आदिवासी लोक पयसुल्ल्या लोकांक कितेंय कळीत करपा आसल्यार अशे तरेचे, घोल, वाजोवन अशे तरेचे आवाज करताले खंय.
पुराश्म यूग ते इतिहासीक मध्ययुगीन काळा मेरेन विंध्य पर्वतांतल्या ह्या पाशाणांच्या आश्रयांत, हांगाच्या घोलींनी जायते मनीस समूह रावताले. ताच्यो खुणो म्हळ्यार आदीमानवांनी काडिल्लीं हीं पाशाणचित्रां. ते भायर थंय प्राण्यांची हाडां, मनशांच्यो कवट्यो, सापळे, हत्यारां आनी नित्याच्या वापरांतत्यो जायत्यो वस्तू हांगा मेळटात. भू विज्ञानाचो अभ्यास करपी संशोधकां तो एक खजिनोच म्हळ्यार अतिताय जावची ना. त्या पाशाण चित्रांवेल्यान एकेतरेन आमकां हांगा आदीम संस्कृताय पळोवंक मेळ्ळी.
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
