निमाणी कविता

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

मान्युएल कार्नेरो द सौझा बांदेरा फिल्यू (१८८६-१९६८) हो ब्राझीलीयन कवी आनी लेखक. आर्विल्ल्या ब्राझीलीयन साहित्यांतल्या योगदाना खातीर ताची नामना. ताचो जल्म ब्राझीलांतल्या रेसिफे हांगा पारंपारीक आनी गिरेस्त कुटुंबांत जालो. तो तीन वर्सांचो आसतनाच ‘टीबीक’ लागून आवय मेली. ताचो बापूय नामनेचो फार्मासिस्ट. ताकाय तेंच दुयेंस आशिल्लें.

भुरगेपणांत तो आपल्या कुटुंबा सयत रिओ द जानैरु हांगां रावलो. १८९६ वर्सा तो कोलेजियो पेद्रू दुसरो, हांगां शिक्षण घेवपाक गेलो आनी थंय ताची वळख कार्लोस फ्रांसा, जोसेफ व्हेरिसिमो आनी जुवांव रिबेरो ह्या ब्राझीलीयन लेखकांच्या साहित्या कडेन जाली. उपरांत दोतोर जावपा खातीर ताणें शिकप घेतलें. टीबी जाल्ल्यान ताका वैजकी अभ्यास सोडचो पडलो. भलायकेच्या प्रस्नांक लागून चड अनुकूल हवामानाचो सोद घेवंक बांदेरा स्वित्झर्लंड, फ्रांस, इटली ह्या सारक्या  वेगवेगळ्या सुवातींनी भोंवलो. युरोपांत चड काळ राविल्ल्यान जायते नामनेचे लेखक आनी चित्रकार ताका मेळ्ळे. भलायकेचो संघर्श आसून लेगीत ताणें सांव पावलोंतले आधुनिकतावादी चळवळींत योगदान दिलें. जायत्या दिसाळ्यांनी आनी नेमाळ्यांनी बरप केलें, तशेंच रिओ द जानैरु हांगां प्राध्यापक म्हणून काम केलें आनी हिस्पॅनीक साहित्य शिकयलें. बांदेरान संवसारीक साहित्याचो पुर्तुगेज भाशेंत अणकार करपाचें काम आपले जिणेच्या निमाण्या दिसा मेरेन चालूच दवरलें. ताका 13 ऑक्टोबर 1968 दिसा रिओ द जानैरु हांगा मरण आयलें. 

बांदेराची नामना एक कवी म्हूण आसली तरी निबंद आनी संस्मरण हांचो आस्पाव आशिल्ल्या ताच्या गद्य ग्रंथांतल्यान ताचें  जिवित, विचार आनी ताच्या काळांतल्या संस्कृतीक संदर्भाविशीं अंतर्दीश्टी मेळटा. ‘क्रोनिकास दा प्रोव्हिन्सिया दु  ब्राझील’ ह्या निबंद संग्रहांत तो ब्राझील आनी तिचे संस्कृताये कडेन संबंदीत आशिल्ल्या वेगवेगळ्या विशयांचेर चिंतन करता. ‘आ सिन्झा दास ऑरास’ (गोबरा कोराचीं वरां) हातूंत कविता आनी गद्य ह्या दोनूय गजालींचो आस्पाव जाता,  त्याच नांवाचो ताचो काव्यसंग्रह आसा. ‘इतिनेरारियो द पासारगादा’ (भोवंडेचीं मार्गदर्शक तत्वां) हो ताचो संस्मरणात्मक ग्रंथ जातूंत ताच्या जिविताचेर आनी अणभवांचेर चिंतन आसा.

ताची बरपावळ तशी संख्येन उणी, पूण ताचे सगळेच कवितासंग्रह साहित्यिक गुणांक लागून समिक्षक आयज मेरेन तोखेतात. जातूंत अंतर्निरिक्षण, ताचे स्वताचे वैयक्तीक अणभव, भावना, तत्वगिन्यानी चिंतन आनी संघर्श हांचोय आस्पाव जाता. बांदेराच्या कवितांनी एक आगळीच सोबीतकाय दिसता. सादेपण, प्रामाणीकपण आनी भावनीक खोलाय हें तांचें खाशेलपण. 

बांदेरा आपले कवितेंत खूबदां मोग आनी कामुकतायेचे विशय उक्तायताना रोमँटिक अणभव, इत्सा आनी मनशाच्या संबंदांतल्या घुस्पागोंदळा कडेन खोलायेन भावनीक संबंद दाखयता. ताका जाल्ल्या टीबी सारक्या जीव घेवपी दुयेंसाचो ताचे कवितेचेर व्हड परिणाम जालो. दुयेंस, नाजूकपण आनी मरण हे विशय ताच्या कवितांनी परत परत दिसतात आनी तेविशीं चिंतनात्मक आनी विशादपूर्ण स्वर जाणवता. बऱ्याच कवितांनी शारांतले जिणेंतल्या प्रसंगांचें चित्रण करतना तो दिसपट्टे अणभव, रस्ते हांच्या वर्णनांतल्यान मनशांक पळोवपाक एक काव्यात्मक नदर दिता. सैमाचें आनी ब्राझीलाच्या भूंयप्रदेशाचें जिवें वर्णनय तातूंत आस्पावता. ताल, ध्वनी आनी भाशेचो ताणें खूबदां प्रयोग केला आनी ताची संगीतांतली आवड ताच्या कांय कवितांच्या नांवावयल्यान लेगीत स्पश्ट दिसता. भाशेचें सादेंपण आनी स्पश्टताय आशिल्ल्या बांदेराच्या कवितांनी केन्ना केन्नाय  विनोद आनी विडंबन हांचोय आस्पाव जाता.

कारकिर्दीचे सुरवेच्या काळांत बांदेराचेर प्रतीकवाद आनी पार्नासीयनिझम सारक्या युरोपीय साहित्य चळवळींचो प्रभाव पडलो. ताणेंच ब्राझीलीयन साहित्य चळवळींत पार्नासीयनिझम हाडलो, जो फ्रेंच कवींनी 19व्या शतमानांत सकारात्मकतावादी काळांत रोमँटिसिझम उपरांत आनी प्रतीकवादा आदीं येवरोपांत सुरू केल्लो. हे शैलीचेर लेखक तिओफिल गौतीयेर आनी आर्थर शोपेनहॉर हांच्या तत्वीक विचारांचो प्रभाव आशिल्लो. उपरांत बांदेरान आधुनिकतावाद आपणायलो. ताच्या कवितांचे पद्दतींतली ही उत्क्रांती ब्राझीलांतल्या साहित्यीक मळार जाल्ल्या व्यापक बदलांचें पडबिम्ब दाखयता. ताचे काव्यशैलींतल्यान ताची भौमुखी प्रतिभा दिसता, जिची काळाप्रमाणें उदरगत जायत ती वैयक्तीक अणभव आनी भावनांकडेन घट संबंद दवरता. ब्राझीली साहित्यांत ताणें दिल्ल्या योगदानाची प्रामाणीकता, नवनिर्माण आनी भावनिक खोलाय हांचे खातीर ताची नामना. ताच्या कवितांचो ब्राझीलांतल्या शिक्षणीक अभ्यासक्रमांत आयज लेगीत आस्पाव जाता.  

‘आ सिन्झा दास ऑरास’ हो ताचो पयलो काव्यसंग्रह. हातूंतल्या कवितांचेर  प्रतीकवादाचे प्रभाव दिसता. ‘कार्नावाल’ ह्या संग्रहांत बांदेराच्या काव्यांतलें प्रतीकवादांतल्यान  वैयक्तीक आनी अंतर्निरीक्षणात्मक शैलींत संक्रमण दिसूंक लागता. ‘कार्नावाल’ ही शिर्शक कविता ताची एक नामनेची कृती. ‘उ रितमो डिसोलुतो’ (विरगळपी ताल) ह्या संग्रहात बांदेरा नव्या काव्यरुपांचो आनी विशयांचो सोद चालू दवरता. ताची उदरगत जावपी शैली पारंपारीक प्रभावांकडसून पयस वतना तातूंत दिसता. ‘लिबेर्तीनाजेम’ (मुक्तताय) हो बांदेराचो एक म्हत्वाचो काव्यसंग्रह मानतात. तातूंत मुक्त पद्य, वैयक्तीक अणभव आनी भावनांचेर लक्ष केंद्रीत केल्लो परिपक्व आनी वेगळो आवाज दिसून येता. ‘अॅस्त्रेला दा मान्या’ (सकाळचें नखेत्र) ह्या संग्रहांत ताणें जिवीत, मोग आनी मरण हांचे कडेन संबंदीत विशयांचेर  संशोधन केलां. हातूंतल्या कवितांनी सादेंपण आनी भावनिक खोलाय आसा. ‘लिरा दुश सिंक्वेता आन्योस’ (पन्नास वर्सांचें तंतुवाद्य) ह्या संग्रहांत बांदेरा ५० वो वाडदीस मनयता आनी आपल्या जिविताच्या अणभवांचेर, संघर्शांचेर आनी कृतीचेर चिंतन करपी कवितांचो आस्पाव करता. ‘ऑपस १०’ हो संग्रह, ताची संगीतात्मता कवितेंत दाखयता. १९७१त ‘सेलेता एम प्रोसा 

 वेर्सो’ ह्या इमानुएल दे मोराइस हाणें संपादन केल्ल्या पुस्तकांत बांदेराचें साबार साहित्य वाचूंक मेळटा. 

म्हजो इश्ट स्मृतीशेश दोतोर आंतोनियु बासिलियू द सौझान पयले फावट म्हाका १९९४ त बांदेराचे कवितेची वळख करून दिली. “भोग इत्सेचे तृप्तीवरवीं साध्य जायना, पूण लुकसाणाची उमळशीकच इत्सा तृप्त करता,” अशा अर्थाचें बांदेराचें पुर्तुगेज बोधवाक्य तो परत परत सांगी. ‘सेर कोमू उ रिओ के देफ्लुई’ म्हळ्यार, ‘व्हांवपी न्हंयवरी जा’ ही ल्हानशी कविता दोतोराच्या चड घोस्ताची.

“व्हांवपी न्हंयेवरी जा, 

रातच्या वेळार ओगी.

काळखांत भियेवं नाका.

मळबांत नखेत्रां आसल्यार 

तांकां परत परावर्तित कर.

मळबांत कुपां  आसल्यार .

याद  दवर,कुपां, न्हंयवरी, उदक.

तर, खोशेन तांचेंय पडबिंबी दाखय ,

तुजे स्वताचे शांत खोलायेंत”

‘वास्तव आनी प्रतिमा’ (आ रियालदाद आ इमाजेम) ही ताची आनीक एक नामनेची कविता.  

मळबार पावपी इमारत वयर सरता

पावसान धुवन गेल्ले ताजे हवेंत

आनी परावर्तित जावन सकयल येता

आंगणांतल्या चिखलापोंदां.

वास्तव आनी प्रतिमा हांचे मदीं,

तांकां वेगळे करपी सुके जमनीर,

चार पारवे थंयच्यान वतात. 

गेलीं कांय वर्सां बांदेरा म्हज्या विस्मरणांत गेल्लो पूण कांय दिसां आदीं उलयतां उलयतां भौ. माधवबाब बोरकार हाणीं म्हाका परत ताची याद करून दिली. Vou-me Embora pra Pasárgada (हांव पासार्गादाक वतां) ही कविता घडये बांदेराचो सगळ्यांत नामनेची आसूं येता. तातूंत ताची पासार्गादा नांवाची आदर्श, युटोपियन सुवात मेळपाची इत्सा दिसून येता, जंय ताका जिणेंतल्या संकश्टां आनी कश्टांतल्यान सुटका मेळटली. आनंदी अस्तित्वाची कल्पना ही कविता मनयता आनी बांदेराची  अर्थपूर्ण जिविताची तळमळ दाखयता. Os Sapos (बेबे) हातूंत बांदेरा त्या काळांत ब्राझीलीयन साहित्याचेर शेक आशिल्ल्या पार्नासीयन आनी प्रतीकवादी काव्यशैलीचेर सैमीक आनी सरळ पद्दत आपणावन व्यंग्य करता. Evocação do Recife (रेसिफेचें उलोवणें) ताचो मूळ गांव रेसिफेचेर नॉस्टॅल्जिक चिंतन. Poética (काव्यशास्त्र) हे आत्मचिंतन करपी कवितेंत तो कविते विशींचे आपले पद्दतीचेर भासाभास करता. कवितेंत भावनीक प्रामाणीकपणाचे म्हत्व सांगून वाचप्या कडेन चड वैयक्तीक आनी प्रत्यक्ष संबंद दवरपाचो पुरस्कार करता. Profundamente(खोल) ही मोगाची परिवर्तनकारी शक्त, तिची खोस आनी वेदना हाडपाची तांक सोदून काडटा.

बांदेराची O Último Poema (निमाणी कविता) ही जिवीत, मरण आनी कवितेच्या तिगून उरपी स्वभावाचेर मार्मिक भाश्य. कवी आपल्या काव्य प्रवासाच्या शेवटाविशीं विचार  करता अशी भावना कवितेंचें शीर्शक सुचयता. जतनायेन तयार केल्ल्या प्रतिमा आनी चिंतनात्मक स्वरांतल्यान ही कविता वाचप्यांक अस्तित्वाचो चक्रीय स्वभाव आनी कलेच्या माध्यमांतल्यान उरिल्ल्या दायजाचो विचार करपाक लायता. तिच्या संक्षिप्त ओळींक लागून ती चड परिणाम करता. 

निमाणी कविता

देखून म्हजी निमाणी कविता

म्हाका दिसता अशी आसची

जी सौम्यपणान सांगतली

साद्यो आनी उण्या उद्देशाच्यो गजाली

दुकां नाशिल्ल्या उत्कट हुंडक्यावरी

जातूंत आसतली सोबीतकाय

चड करून सुवास नाशिल्ल्या फुलांची

जातूंत जातात नश्ट

सगळ्यांत पारदर्शी हिरे

अशे ज्वालेचे शुद्धतायेवरी

जे उडयतात मारून स्वताक

स्पश्टीकरण दिनासतना

तांचो आत्महत्येचो उमाळो 

— शैलेंद्र मेहता लेख