आत्महत्या

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

परदेसांतलीं फुलां

शैलेंद्र मेहता

–

–

हॉर्हे लुईस बोर्हेस (Jorge Luis Borges – 1899-1986) हो आर्जेन्टिनाचो विसाव्या शेंकड्यांतलो एक म्हत्वाचो साहित्यकार. ताचो बापूय वकील आनी आवय अणकारपी. ल्हानपणा सावन बोर्हेसाक साहित्य आनी भाशां विशींची आवड निर्माण जाली. ताणें कविता आनी निबंद बरोवपाक सुरवात केली आनी ब्युएनॉस आयरेसांतल्या साहित्य मंडळांत वांटो घेतलो. उपरांत 1914 वर्सा आपल्या कुटुंबा सयत तो स्वित्झर्लंडाक गेलो आनी थंय ताणें कॉलेज द जेनेव्ह हांगा शिक्षण घेतलें. ताची आजी इंग्लीश, देखून कुटुंबाच्या इंग्लीश दायजाक लागून स्पॅनिश आनी इंग्लीश द्विभाशीक संस्कारांत तो वाडलो. वेग-वेगळ्या भाशांचो संपर्क आयिल्ल्यान ताचे लेखन पद्दतीचेर आनी भाशेची शक्त आनी तिच्यो मर्यादा सोदून काडपाचे ताचे आवडीचेर परिणाम जालो.

ताणें आपलो पयलो काव्यसंग्रह ‘फेर्वोर द ब्युएनोस आयरेस’ 1923 वर्सा उजवाडायलो आनी एक आशादायक तरणाटो लेखक म्हूण ताचे कडेन सगळ्याचें लक्ष गेलें. ताचेर आर्थर शॉपनहावर आनी गुस्ताव मेरिंक हांचे बरपावळीचो प्रभाव पडिल्लो. तरणेपणांत बोर्हेस आपल्या कुटुंबा सयत खूब भोंवडी करतालो आनी युरोपांत खास करून स्वित्झर्लंड आनी स्पेनांत वेळ सारतालो. ह्या अणभवांक लागून ताका विंगड विंगड संस्कृतायो, साहित्य आनी तत्वगिन्यानी परंपरा उक्त्यो जाल्यो. स्पेनांत बोर्हेस इमेजिस्ट साहित्यीक गिलाम अपोलिनेर आनी फिलीपो टॉमासो मॅरिनेटी हांचे कडल्यान प्रेरणा घेवन आवां गार्द, मॉडर्निज्म विरोधी, अल्ट्रावादी साहित्य चळवळीचो वांगडी जालो. वॉल्ट व्हिटमनाचे शैलींत बरयल्ली ताची ‘ईमनो देल मार’ ही कविता त्या काळांत ग्रेसिया ह्या नेमाळ्यांत उजवाडाक आयली.

आयुश्यभर बोर्हेसान साहित्य आनी शिक्षणीक मळा कडेन संबंदीत वेग-वेगळीं पदां सांबाळ्ळीं. 1955 वर्सा दुयेंसाक लागून ताची नदर उणी जावंक लागली आनी ल्हवू ल्हवू ताका पुरायपणान कुड्डेपण आयलें, पूण मरणा मेरेन ताणें बरोवपाचें आनी डिक्टेट करपाचें काम चालूच दवरलें. पुराय कारकिर्दींत ताका जायते पुरस्कार मेळ्ळे, तातूंत 1979 वर्सा स्पॅनिश साहित्यांतलो एक व्हडलो भोवमान सरव्हांटेस इनाम हाचो आस्पाव जाता. 14 जून 1986 दिसा स्वित्झर्लंडांतल्या जिनीव्हा शारांत ताका मरण आयलें.

फॅन्टसी आनी तत्वगिन्यान हांचे घटक एकठांय हाडून बरयिल्ल्या ताच्या अभिनव आनी कल्पक कृतींक लागून बोर्हेसाक अंतरराष्ट्रीय मान्यताय मेळ्ळी. ताच्या बरपांत चड करून काळ, अस्मिताय, वास्तवाचें स्वरूप ह्या विशयांचेर संशोधन दिसता. बोर्हेसाच्या कथांनी गुंतागुंतीचे चक्रव्यूह, जटिल कथन, तत्वगिन्यान आनी पुराणकथा हांचे संदर्भ मेळटात.  अभिनव कथन तंत्र, तत्वगिन्यानी संकल्पनांचो सोद हांचे वांगडा हेर साहित्यकृती, इतिहासीक व्यक्ती आनी तत्वगिन्यानी संकल्पनांचे संदर्भ आशिल्ल्या ताच्या साहित्याक चड नामना मेळ्ळी ती लॅटीन अमेरिकेंतल्या साहित्यांत म्हत्वाचो जाल्ल्या जादूच्या वास्तववादाक लागून. हे परंपरेचो बोर्हेस हो एक संस्थापक अशें मानतात. ताच्या विलक्षण घटकांची संवसारीक वास्तवा कडेन भरसण आनी अलौकीकतायेचें संशोधन हांचो उपरांतच्या लेखकांचेर प्रभाव पडलो, तातूंत गॅब्रिएल गार्सिया मार्केझ आनी इसाबेल आयेंदे हांचो आस्पाव जाता. बोर्हेसाचें आत्मचिंतनशील कथन, भास आनी तिच्यो मर्यादा हांचेर लक्ष केंद्रीत करप आनी भव्य कथनां विशीं संशयवाद हांचोय उपरांतच्या उत्तर आधुनीक लेखक आनी सिद्धांतकारांचेर परिणाम जाला.

‘फिक्सिओनेस’ हो बोर्हेसाचो लघुकथा संग्रह 1941 ते 1956 ह्या काळांत स्पॅनिश भाशेंत बरयल्लो. आर्विल्ल्या जादूई वास्तवादाची बुन्याद हातूंतल्या तेरा कथांनी घाली अशें मानतात. उपरांत तो इंग्लिशींत लॅबिरिंथ्स ह्या नांवान उजवाडाक आयलो. बोर्हेस हो एक उल्लेखनीय भाशांतरकार. ताणें इंग्लीश, फ्रँच, जर्मन, पोरने इंग्लीश आनी पोरने नॉर्स भाशेंतल्या साहित्यकृतींचें स्पॅनिश भाशेंत अणकार केले. ब्युएनॉस आयरेसाच्या दिसाळ्या खातीर, ऑस्कर वाइल्डाच्या “द हॅपी प्रिन्स” हे कथेचो तो णव वर्सांचो आसतना ताणें स्पॅनिश भाशेंत अणकार केल्लो. जिणेच्या निमण्या काळांत ताणें स्नोरी स्टर्लुसनच्या ‘प्रोज एड्डा’ ह्या ग्रंथाच्या एका भागाची स्पॅनिश भाशेची आवृत्ती तयार केली. तशेंच ताणें अँब्रोस बियर्स, विल्यम फॉकनर, आंद्रे जिद, हरमन हेसे, फ्रांझ काफ्का, रुडयार्ड किपलिंग, एडगर अॅलन पो, वॉल्ट व्हिटमन आनी व्हर्जिनिया वुल्फ हांच्या ग्रंथांचो अणकार केलो.  

ताका मुखेलपणान गद्य कथा आनी निबंदां खातीर वळखतात, पूण ताणें कविताय बरयली. काव्यात्मक कृतींनी ताची खाशेली शैली आनी बौद्धीक खोलाय दिसता. ताच्या कवितांनी इतिहासीक, पौराणीक आनी साहित्यीक संदर्भांच्या विंगड विंगड प्रकारांचो आदार घेवन चड करून जित्या-जिव्या आनी उमळशिकेच्या प्रतिमाचित्रणाचो आस्पाव जाता. जटिल विचार मांडपा खातीर आनी तत्वगिन्यानी विशय सोदून काडपा खातीर तो प्रतीक आनी रुपकां कुशळटायेन वापरता. गद्य ग्रंथां भशेन बोर्हेसाच्या काव्यांतय काळाचें स्वरूप, अस्मितायेची प्रवाहशीलताय आनी वास्तवाच्या दुर्लक्षीत स्वभावाचेर खूबदां चिंतन जाता. विरोधाभासी विधानां आनी बौद्धीक संशोधन हेंय ताचें खाशेलपण. लॅटीन अमेरिकेंतले काव्य परंपरेचेर ताचो प्रभाव अजुनूय म्हत्वाचो आसा. भाशे विशीं ताणें आपणायल्ली अभिनव पद्दत, प्रकारांचो मेळ आनी जटिल विचारांचो सोद लॅटीन अमेरिकेंतल्या कवींच्या पिळग्यांक प्रेरणा दिता.

‘फेर्व्होर द ब्युएनॉस आयरेस’ ह्या कविता संग्रहांत ताचें मूळ शार ब्युएनॉस आयरेस कडेन ताचो खोलायेन संबंद दिसून येता आनी शारी जिणेचे नॉस्टॅल्जिया आनी अस्मिताय हे विशय तो  सोदून काडटा. ‘क्वादेर्नो सान मार्टीन’ हो संग्रह ताणें दुयेंसांतल्यान बरो जातना बरयलो. हातूंतल्यो कविता ताच्या आत्मनिरिक्षण आनी तत्वगिन्यानी चिंतनांचें पडबिंब. त्यो मरण, एकांत, मनशाची स्थिती ह्या विशयांक स्पर्श करतात. ‘एल आसेदोर’ हो बोर्हेसाचो उपरांतच्या कवितांचो संग्रह. परिपक्व शैली, सपनां, तत्वगिन्यान आनी कल्पनेचे शक्ती कडेन ताचें आकर्शण तातूंत दिसता. ‘एलोजिओ द ला सोम्ब्रा’ ह्या संग्रहांत काळ, याद आनी उजवाड आनी सावळी हांचे मदलो परस्पर क्रियाकलाप दाखोवपी कवितांनी बोर्हेसाचें भाशेचेर प्रभुत्व दिसता. ह्या सगळ्या कवितांचें खाशेलपण म्हणल्यार बौद्धीक खोलाय, गिरेस्त प्रतिमा आनी तत्वगिन्यानी विशयांचे सोद.

ताच्यो कांय कविता मनांत आपली खास सुवात कोरांतून दवरतात. ‘खीण’ (इंस्तानतेस) ही काळाच्या मार्गाचेर मार्मीक चिंतन आनी दर एक खीण पोसपाचें म्हत्व सांगपी लघुकविता. ‘एल गोलेम’ हे कवितेंत बोर्हेस ज्यू लोककथांनी आशिल्ले मातयेच्या गोलेम ह्या गूढ प्राण्याचे संकल्पनेंतल्यान प्रेरणा घेता आनी सृश्टी, सत्ता आनी मनशाच्या नियंत्रणाची मर्यादा ह्या विशयांचेर संशोधन करता ‘लॉस जस्टस’ ही कविता न्याय आनी धर्मीक विचाराचेर एक ध्यान सादर करता. ‘अजेड्रेझ’ बुद्धीबळाच्या प्रतिकात्मक म्हत्वांत खोलायेन पावता. खेळाक जिणेचें एक सुक्ष्म जग समजून दरेक हालचालीचे परिणाम आसतात आनी रणनितीचो विचार करप म्हत्वाचें हें सुचयता. ‘आर्ते पोएटीका’ हे कवितेंत तो कविता आनी कला निर्मणेच्या स्वरुपाचेर चिंतन करता. कवितेच्या परिवर्तनकारी आनी पारलौकीक गुणांचेर ताचो विस्वास हे कवितेंत आस्पावला.  

‘आत्महत्या’ (एल सुसिदा) ही ताची ल्हान आनी प्रभावी कविता वाचताना अंगार शिरशिरो येता आनी ती अंतर्मूख करता. मरण, संहार आनी अस्तित्वाचो खिणयाळो स्वभाव पितारतना ताणें जिणेच्या भारांतल्यान आनी अस्तित्वाच्या अपुरबायेच्या वजनांतल्यान सुटपाचें साधन म्हणून आत्महत्या करपाचे कृतीचें चिंतन केला. बोर्हेस मरणाची एक खर नदर मांडटा, फकत स्वताक न्हय तर पुराय विश्व ना करपाची इत्सा उक्तायता. दुख्ख आनी मर्यादेंतल्यान मुक्ती म्हूण निरशेणेची भावना आनी कांयच नाशिल्ल्याची आकांक्षा हे कवितेंत दिसता. कसलेंच दायज दवरिनासतना, भूतकाळाक न्हयकार दिवन निमाण्या विघटनाची इत्सा हे कवितेंत आसा.

आत्महत्या

ना उरचें एकूय नखेत्र राती भितर

उरची ना रात लेगीत.

मरतलें गणीत म्हजे वांगडा

ह्या असह्य संवसारांतलें.

पुसून उडयतलों हांव पिरॅमीड, मानचिन्नां,

खंड आनी मुखामळां.

उडयतलों पुसून संचीत भूतकाळाचें

धुल्ल करून उडयतलों इतिहासाचो, 

धुल्लाचो धुल्ल.

हांव पळयतां आतां निमणो सुर्यास्त.

आयकतां निमण्या सुकण्याक.

कोणाकूच कांयच दवरिनासताना फाटल्यान