अध्यात्म आनी धर्म: आत्मो आनी देव

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

अध्यात्म आनी धर्म ह्यो दोन संकल्पना एकाच तत्वाचेर आदारून आसात अशे मानून आयल्यात. तरी दोनूय वेगळ्यो आसात. प्रत्येक धर्मान अध्यात्माच्यो संकल्पना मानून घेतल्यो आसल्यो. तरी अध्यात्माचो धर्मा कडेन कसलोच संबंध ना. दोनां मदीं खूब तरेन फरक दिसून येता.
अध्यात्म ही स्वतंत्र आनी मुलभूत स्वरूपाची खाशेली जिणेशैली आसा. दर एका व्यक्तिमत्वाचें स्वतंत्र अस्तित्व मानून घेता आनी आत्मसोदाचो आग्रो करता. भौतिक सुखाच्या भायर खरें सूख आसा आनी तें मेळोवप जिविताचें अंतीम ध्येय आसा, अशी अध्यात्माची शिकवण आसा. आत्मो, मोक्ष, प्रारब्ध, दिव्य-शक्ती अश्या मुलभूत तत्वांचेर अध्यात्माचीं मुळां रोयिल्लीं आसात. पूण भोतेक सगलीं मुळावीं सुत्रां ‘आत्मो’ ह्या संकल्पने भोंवतडा घुंवत उरतात. आत्मो निराकार आसा. ताका भौतिक रूप ना. आत्मो अमर आसा. ताका अंत नासता, अशे गूण जोडल्यात. आत्म्याचो सोद म्हणजेच स्वताच्या मनाचो सोद घेवप. तरी हजारांनीं वर्सां अध्यात्माक आपल्या संकल्पनांचो अर्थ स्पश्ट करप शक्य जाल्लें ना. सिद्ध करपाची कुवत तर नाच. आयज मेरेन तें आपल्याच वादांत घुसपून उरलां, त्या खातीर ताची फुडें प्रगती जावपाक पावली ना.
अध्यात्म आत्मकेन्द्री प्रक्रिया आसा. उरफाटें धर्म ही सामुहीक वेवस्थेचेर नियंत्रण दवरपी संस्था आसा. धर्मांत समाजीक चाली, रिती, विधी, पुजा, प्रार्थना अश्या कृतींचेर भर दिल्लो आसा. संस्कारांच्या नांवांन वेगवेगळीं बंधना समाजाचेर लादता. अध्यात्मांतले मुक्त व्यक्तिस्वातंत्र्य धर्मांत दिसून येता. धर्मांत कडक नेम सांगल्यात आनी ते सगल्यांक बांदिल्ले आसतात. देव ह्या संकल्पनेक अध्यात्माच्या तत्वज्ञानांत सुवात ना. स्वताच्या संवेदनांचेर नियंत्रण दवरप म्हणजेच मनाचेर ताबो दवरप होच अध्यात्माचो उद्देश आसा. त्या खातीर कांय बंधना आनी कृती सांगल्यात. मनन, चिंतन, योगसाधना, मन एकाग्र करप अश्यो वेगवेगळ्यो कृती सांगल्यात. आधुनिक ज्ञाना प्रमाणें ह्यो कृती स्वयं संमोहनाचो (सेल्फ हिप्नोटिझम) प्रकार म्हणचो पडटा.
धर्मांत दैवी शक्ती म्हणजे देवाचेर श्रद्धा दवरपाक सांगल्या. उत्सव, सण, प्रथा अश्या तरेच्या धर्मीक सुवाळ्यांक अध्यात्मांत सुवात ना. कर्मकांड, कर्मठपणा व पंथ- वाद हे सगल्या धर्मांचे दुर्गुण आसात. त्या खातीर समाजांत कसलेय बदल वो परिवर्तन प्रक्रियेक धर्माचो विरोध जाता.
अध्यात्म हें जीवनाचें तत्वज्ञान आसा. सगले मनीसजातीक समान लागू जाता. धर्मा प्रमाणें तें मनश्यां मदीं भेदभाव करीना. तशें पळोवंक गेल्यार समाजांत निती मुल्यांचो विकास जावचो, भावपण वाडचें, समाजांत सूख, शांती आनी बर्‍या आचार विचारांचो प्रसार जावचो अश्या मानवतावादी धोरणांतल्या धर्मांची निर्मिती जाल्या खरी. पूण ताचे परिणाम नेमके उरफाटे जाल्ले दिसून येतात. धर्मान समाजीक शोषणाची नवी केंद्रां उगडलीं.
आत्मो आनी देव ह्यो संकल्पना समान आनी पूरक अश्यो दिसतात. देव आनी आत्मो ह्यांची नेमकी व्याख्या मेळना. अध्यात्म मनांचें गूढ आत्म्याच्या रूपांत सोदता तर धर्म निसर्गाची निर्मिती देवाच्या रूपांत सोदता. ह्यो दोनूय संकल्पना फकत कल्पनाविलास म्हणून उरल्यात. त्यो सिद्ध करप शक्य जाल्लें ना. म्हणून वेगवेगळ्या पंडितांनी आपल्या सोयी प्रमाणें वेगवेगळे आयाम आनी अनेक परिमाणां त्यांच्या फाटल्यान जोडल्यांत.मनीस मरणा उपरांत ताचो आत्मो एके कुडींतल्यान दुसरे कुडींत वता. ताच्या वयल्यान पुनर्जन्माची संकल्पना फुडें आयली. कांय धर्मांत पुर्नजन्म मानतात. तर कांय मानिनात. भुतां, देंवचार, पिशाच्च अश्या वेगवेगळ्या दशेंत तांचे भौतिक रूपाचे अस्तित्व दाखवपाचो यत्न चलता. एका वटेन आत्म्याचे भौतिक स्वरूप नाकारप तरी ताच्या सोद घेवपाचो यत्न करप, अश्या विचित्र विसंगतील्यान अध्यात्माची वाट चलता. अदीं मदीं सव्या इंद्रियांची संकल्पना फुडें करतात. म्हणजेच बॅटरी नाशिल्लो टॉर्च घेऊन काळखांत वाट सोदप असो ताचो अर्थ जाता. हें सव्वें इंद्रिय म्हणजेच अध्यात्मीक बुवा बाबांचे आत्मिक शक्तिचें अस्तित्व सिद्ध करपाचे अयेशस्वी यत्न आसात. खोलायेन विचार केल्यार अध्यात्म ही जिवनाच्या विकासाक कसलीच उपेगी थारना. आत्म्याचो सोद घेता घेता मनीस आत्मकेंद्री जायत वता. भारतीय समाजांत ताची जाणविकाय ताच्या आचरणांतल्यान दिसून येता. म्हणूनच कदाचीत समाजीक कर्तव्यांबाबतींत ताच्या जिवितांत प्राधान्य दिसून येना. सगले तरेचे धर्मीक संस्कार विधी पुरते उरतात.
भारतांत आधुनिक बुवा, बाबांनी अध्यात्माचो जो बाजार मांडला तो नेमको अध्यात्माच्या तत्वज्ञाना कडेन विसंगत आसा. वेगवेगळे अध्यात्मीक पंडितांनी वेगवेगळे युक्तिवाद करून आपल्या तरेन अध्यात्माचें तत्वज्ञान सांगपाचे यत्न केल्यात. पूण काळा भायर जाल्ल्यो धर्मांतल्यो चाली, रिती, पंथवाद, जातीवाद ना करपाक, तशेंच स्त्री सशक्तीकरणा खातीर कसलोच कार्यक्रम हातांत घेनात. जे पारमार्थिक जिविताचो पुरस्कार करतात तेच बाबा, बुवा, आनी धर्मांतले मुखेली विज्ञानाचो चडांत चड उपभोग घेताना दिसतात.
अध्यात्म आनी धर्म ह्यांच्या मदलो मूलभूत फरक समजून घेवपाक सकयलें उदाहरण घेवया:
समजा तुमचो हात दुखता. जर तुमी अध्यात्मा कडेन शरण गेले, तर तुमकां जाप मेळटली. ‘वेदना ही संवेदना म्हणजेच मनाचो भास आसा, तेन्ना हात नाच्च अशें समजून चल. मनाचेर नियंत्रण दवर आनी हाता कडेन लक्ष दिनाका.’
तीच कागाळ घेवन जर तुम्ही धर्माकडेन गेले तर धर्म सांगतलो, ‘तुमी पाप केलां म्हणून देवान तुमकां ख्यास्त दिल्ल्या. देवाचो आदेश आसा. तुमकां वेदना भोगच्योच पडटल्यो.’ थोड्या भितर सांगपाचे म्हणल्यार दोगां कडेन समस्यांचेर उपाय नात. फकत विज्ञान तुमच्या समस्यांचेर फावो ती चिकित्सा करून उपाय सांगता. पूण तो वेगळो स्वतंत्र विशय जाता. ताचेर भासाभास ह्या लेखांत शक्य जायना.
अध्यात्म आनी धर्म, आत्मो आनी देव, एक काय वेगळे, हो प्रश्न कुशीन दवरूया. समाजीक चलणुकी वयल्यान अशें दिसता, अध्यात्माचो हात घेवनच धर्म फुडें वता आनी धर्म अध्यात्माच्या समर्थनाचे वातावरण तयार करता. म्हणजे दोनूय संकल्पना पुरक जाल्ल्यो आसात.

विज्ञानदूत श्रीकांत शंभू नागवेंकार
9096512359