चांदराचो मुसळ नाच

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

ओ सिंहा वो विरा वोसरे घरा,
सातशी गान्ना हरीहरा वो…(2)
हरिहराचो खेळ खेळोता
खेळ दुर्घा भायर शिवोरता….ओ ..(2)
हें गीत हांवें खूब फावटीं लोकनृत्य कार्यावळींनी आयकल्लें. तेन्ना ह्या मुसळ खेळा विशीं जाणून घेवपाची मनांत एक उत्सूकता निर्माण जाली. म्हणल्यार हो खेळ कसो खेळटात, हातूंत वांगडी कितले आसतात, हाचो इतिहास कितें म्हणटा तशेच हरिहर राजाचो ह्या खेळा कडेन संबंद कितें? ह्या सगल्या प्रस्नांच्यो जापो सोदपाचे उमळशिकेन म्हजीं पावलां आपोआप चांदोर वचपाक भायर सरलीं. तर हांवें प्रत्यक्षांत अणभविल्लो चांदराचो मुसळ खेळ हो असो.
कुशावती न्हंये काठार वशिल्लो, दोंगर आनी शेता भाटांनी सजिल्लो, इतिहासीक रुपांत नटिल्लो असो हो गांव म्हणल्यार चांदोर. ह्याच गांवांत कार्नावालाच्या दुसर्‍या दिसा म्हणजे सोमारा कोटा आनी तिसरे म्हणजे मंगळार दिसा कावोरीम अशा ह्या दोन गांवांनी, दोन रातीं हो मुसळ खेळ पारंपारीक रितीन खेळयतात. कोटयार ह्या शब्दाचो कन्नड अणकार जाता किल्लो आनी कावोरी ह्या शब्दाचो अणकार गेटवे (gateway). मुसळ म्हणल्यार सात फूट लांबायेचो एक मोठोसो कोंडो आसता. ह्या कोंड्याक मदीं पोखरून तातूंत लोखण्याच्या पातळ पत्र्याचे चकलें बसयतात, जाका लागून हो कोंडो जमनीर आपटलो की छन् छन् असो आवाज जाता. अशा सजयल्ल्या ह्या कोंड्याक मुसळ म्हणटात. ह्या मुसळ खेळाच्या प्रथेनुसार गांवकार म्हणजेच गांवचो मुखेली, आपल्या सयत हेर 10 वांगड्यां वांगडा कुर्ता, जाकीट, धोतर, तकलेक फेटो, गळ्यांत माळ आनी हातांत मुसळ असो पोशाक घालून मांडार म्हणल्यार मांड खुर्सा कडेन एकठांय येतात. गांवचो मुखेली निकलांव आंत्याव खुर्सा मुखार मेणवाती पेटयता आनी प्रार्थना करता. प्रार्थना जाली की मागीर ‘ओ सिंहा वो विरा वोसरे घरा, सातशें गाना हरीहरा वो…’ अशें म्हणत निकलांव आंत्याव (मुखेली) गांवच्या लोकांचे उपस्थितींत पयली मुसळ जमनीक मारून पारंपारीक पद्दतीन ह्या खेळाची सुरवात करता.
पयलो मुसळ खेळ खेळून जालो की ‘उठ गो सुंगटा कोंगरें जाता, कायलीन घातल्यार सुंगट तांबडे जाता’ अशे तरेचीं हेर कांय लोकगितां म्हणत ही मुसळाची स्वारी चलत सां. तियागो कपेला दिकेन वता. थंय पावन तांची परत एक प्रार्थना जाता आनी परत मुसळ खेळ खेळटात. कपेला सामकार मुसळ खेळून जाली की ही स्वारी गांवांतल्या दर एका घरांतल्या आंगणांत खेळटा. ह्या मुसळाच्या लोकगितांनी, घुमटाच्या तालार आनी मुसळांच्या मनलुबोवण्या आवाजांत ह्या नाचप्यांक वेगळीच उमेद येता तशेच पारंपारीक रितीन हो खेळ बांदिल्लो आशिल्ल्यान ते आपले प्रथेनुसार तितलेच उमेदीन आनी श्रद्धेन हो खेळ खेळटात. आनी शेवटाक ज्या जाग्यार मुसळ मारून ह्या खेळाची सुरवात केल्ली थंयच येवन ह्या मुसळ खेळाक न्हिवयता.
मुखेली निकलांव आंत्याव आमकां भेटलो तेन्ना तांणी अशें सांगलें, “मुसळ खेळ हो फकत एक खेळूच न्हय तर एक पारंपारीक पद्दतूच जाल्या. पुर्तुगेजांनी गोंय काबीज करचे पयलीं वेगवेगळ्या राजवटींनी गोंयचेर राज्य केल्लें, जशें भोज, मोर्य, चालुक्य, राष्ट्रकूत, कदंब, यादव, बहामनी, विजयनगर आदी. आतांचें चांदोर म्हणल्यार आदलें चंद्रपूर, कदंब राजवटीची राजधानी. विजयनगरचो राजा हरिहर हांणी चोला हांचेर जोडिल्ल्या जैताचें प्रतीक म्हण हो मुसळ खेळ खेळटात.” मुखार सांगताना, “पयलीं आमी हो खेळ व्हडा उमेदीन खेळटाले पूण आतां आदले थोडे लोक नाशिल्ल्यान आनी गांवचे थोडे भुरगे कामा निमतान परदेशांत राबितो केल्ल्यान ती उमेद कमी जाल्या. तरी अजुनूय आमी ही परंपरा जपून दवरल्या. तशेंच हो दादल्यांचो खेळ जाल्ल्या कारणान बायलांक वांटेकार जावंक मेळ नासले.”
चड म्हायती खातीर आमी जेन्ना ज्यो डायस आंकला कडेन उलयली तेन्ना तांणी अशें सांगलें, “1345 सावन नवाब जमाल उद्दीन, होन्नापूर हांणी गोंयचेर दोन हल्ले केले. एक आसलो गोवापुरी (गोवा वेल्हा) आनी दुसरो चंद्रपूर (चांदोर). ह्या हल्ल्यांत राजा हरिहर आनी ताच्या वांगड्यांची हत्या केली. त्या वेळार ताची राणी आपल्या आवयगेर आसली. कांय दिसांनी जेन्ना ती परत चांदोर आयली तेन्ना हे परिस्थितीची तिका जाणविकाय जाल्ल्यान ती रागान भारावून गेली आनी आपणेंय जीव दिलो पूण मरचे पयलीं ती सां. तियागो कपेला कडेन गेली, देवा मुखार रडली आनी फातरार आपलीं कांकणां फोडलीं. गांवच्या लोकांनी आपल्या घोवाक वाचोवपाचो यत्न करूंक नाशिल्ल्यान ती खुर्सा मुखार आपणें जें भोगला तेच ह्या गांवची दर एक बायल भोगतली असो श्राप ती वतां वतां दिवून गोली. चांदरा गांव पाड जावं, व्हेलोल्यांक बोरें जांव… हाडलोलीं रांड जावं!!!”
लोकांच्या म्हणण्या प्रमाण आदीं ह्या श्रापाचो प्रखर जाणवतालो पूण आतां गांवचे चडशे भुरगे भायल्या देशांत स्थायीक जाल्ल्यान आतां ह्या श्रापाचो प्रखर जायना अशें तांणी सांगलें.

गौतम फडते
7798102768