कोंकणी लोकसंस्कृतायेंतलो ‘दिवो’

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

आमच्या लोकसंस्कृतायेंत दिवो आनी ताचेर आदारिल्ल्यो  अश्यो साबार म्हणी आनी वाक्प्रचार घोळटात. दिवाळेच्या दिव्यांचेर कोंकणींत एक म्हण घोळटा ती म्हळ्यार ‘अशेंय म्हणचें न्हय, तशेंय म्हणचें न्हय, दिवाळेचे दिवे रे पुता!’

ल्हान आसतना आमी घरांतलीं सगळीं भुरगीं तिनसांचीं पडवेर मदीं चिमणी दिवो दवरून एका सुरान
‘दिव्या दिव्या दिपत्कार
कानी कुंडल मोती हार
दिव्या पाहून नमस्कार
दिव्या पाहून नमस्कार.
तिळाचें तेल कापसाची वात
दिवा जळूं दे सारी रात’
अशी प्रार्थना म्हण्टालीं.
दिव्याची गजाल आयली की म्हाका पयले यत्तेंत शिकिल्ल्या ‘आधी होते मी दिवटी, शेतकऱ्यांची आवडती’ ह्या कवी वि.म. कुलकर्णी हांच्या मराठी कवितेची सदांच याद जाता. कवी ह्या कवितेंतल्यान दिव्यांत जायत गेल्ले बदल आमच्या नदरे मुखार हाडटा. जसो काय दिव्यांचो इतिहासच कवी आमच्या मुखार दवरता. पयलीं दिवटी, मागीर पणटी, मागीर लापयांव, मागीर पेत्रोमाक्स, उप्रांत विजेचो बल्ब असो तो दिव्याचो प्रवास. कवितेंत निमणे कडेन कवी म्हण्टा: ‘एकच ठावे काम मला, प्रकाश ध्यावा सकलांला! कसलेही मज रूप मिळो, देह जळो अन जग उजळो’. दिव्याचें रूप खंयचेंय आसूं ताजें काम आपूण जळपाचें आनी दुसऱ्याक उजवाड दिवपाचें. हेंच दिव्याच्या जिणेंचें सार!
दिव्याचो उजवाड काळोख पैस करता आनी सरभोंवतणचो वांठार उजवाडान भरता. म्हाका ल्हानपणांत आयकल्ली एक काणी याद जाता. काणयेचें नांव ‘घरभर पदार्थ’. एक व्यापारी म्हातारो जाता. आतां आपल्या व्यापार धंद्याचीं सुत्रां खंयच्या पुता कडेन सोंपोवचीं म्हण तो आपल्या तिनूय पुतांक सामकार आपयता. तिगांय पुतां कडेन तीन-तीन पयशे दिता आनी तांका सांगता ह्या तीन पयशां भितर घरभर पदार्थ हाडात. पयले दोगय पूत बापायक पिश्यांत काडटात. तीन पयशांत म्हणून घरभर पदार्थ मेळटा? निमणो पूत मात बाजारांत वता आनी एका पयशाच्यो चार पण्ट्यो, एका पयशाचो कापूस आनी आनी एका पयशाचें तेल घेवन येता. चारुय पण्ट्यांनी तेल घालता, कापसाच्यो वाती करुन त्या पण्ट्यांनी घालता आनी चारूय पण्ट्यो घराच्या सालाच्या चारूय कोनश्यांक दवरुन त्यो पेटयता. सालभर उजवाड जाता आनी मागीर तो बापायक म्हण्टा जालो ना घरभर पदार्थ? बापूय खोशी जाता आनी आपल्या व्यापार धंद्याचीं सुत्रां त्या निमण्या पुता कडेन सोंपयता.
कदीम काळा सावन मनश्यान आपल्याक लागतल्या उजवाडाची गरज विंगड- विंगड तरांनी भागयल्या. दिव्याचें सगळ्यांत आदलें रूप म्हळ्यार चुड वा कवदो. माडाच्या वा माडयेच्या सुकिल्ल्या चुडटांच्यो चुट्टयो बांदून चूड करतात. आदल्या काळार देंवचार खंय रातची वाट विसरलेल्या मनश्याक ह्या चुडीच्या उजवाडांत वाट दाखयतालो असो जनमानसांत समज आसा. ताचे वेल्यान ‘चुड दाखोवन म्हारु घरांत हाडप’ ही म्हण घडली. ह्या म्हणीचो अर्थ आपूण जावन संकटाक आमंत्रण दिवप.
दिवटी ही दिव्याचें पयलें सुदारीत रुप धल्लें जाल्यार ताचे मागीरचीं रुपां म्हळ्यार निरंजन, कयपंजी, दिवली, माड(व्हडली दिवली), थाणदिवली अश्या उपरांतच्या ताच्या साबार रुपांनीं मनश्याक उजवाड दिवपाचें काम केलें.
दिवट्यो, मशाली पेटोवपाक तेल लागता. ताचे वेल्यान ‘तेलकाराचें तेल जळटा, मशालजीची गाण जळटा’ ही म्हण आयली. हाचो अर्थ खर्च एकलो करता पूण तो खर्च करता म्हण दूख भलत्याकच जाता. ‘तेल जळटा देवळाचें, भटान कित्याक रडचें?’ हिवूय म्हण वयल्याच अर्थाची. हाताभायर गेल्ल्या चल्याक ‘दिवटो’ आनी चलयेक ‘दिवटी’ म्हण्टात.
आमच्या लोकसंस्कृतायेंत दिवो आनी ताचेर आदारिल्ल्यो अश्यो साबार म्हणी आनी वाक्प्रचार घोळटात. दिवाळेच्या दिव्यांचेर कोंकणींत एक म्हण घोळटा ती म्हळ्यार ‘अशेंय म्हणचें न्हय, तशेंय म्हणचें न्हय, दिवाळेचे दिवे रे पुता!’. ह्या म्हणीचो अर्थ असो: दिवाळेक पणट्यो पेटयतात. ह्या पणट्यांतलें तेल केन्ना -केन्ना सोंपता, केन्ना -केन्ना हांतल्यो थोड्यो पणट्यो वाऱ्यानय पालवतात. म्हण्टगीर त्या जाग्यार धड उजवाडूय आसना आनी धड काळोखय आसना. जेन्ना खंयच्याय मनश्याक आपलें स्वताचें अशें स्पष्ट मत नासता, तो हेंवूय खरें म्हण्टा तेंवूय खरें म्हण्टा तेन्ना ही ओपार मारतात.
‘आयदनांतलो दिवो’ अशी एक अर्थपूर्ण म्हण कोंकणींत आसा. जसो आयदनांत आशिल्ल्या दिव्याचो उजवाड भायर फ़ांकना तसो गिज्ञानांन भरिल्ल्या मनश्यान जर आपलें गिज्ञान दुसऱ्यांक वांटलें ना तर त्या गिज्ञानी मनशाचो समाजाक कांयच फ़ायदो जायना.
‘कुरकुटांत पणटी दवरून तोंड ओंवाळून घेता’ ही आनीक एक अशीच म्हण. आपली स्तुती, तोखणाय आपणेच करप असो ताचो अर्थ. थोड्यांक आपली, आपल्या घरच्यांची, आपल्या भुरगेबाळांची दुसऱ्यां मुखार आपणेंच तोखणाय करपाचो खूब सोस आसता. तेन्ना ही ओपार मारतात.
‘दिव्यांत वात आनी तोंडांत हात’ ही एक म्हण कोंकणींत घोळटा. आदल्या तेंपार भर सांजवेळ खेळून पुरो जातगीर भुरगीं घरांत येतालीं आनी दिवो लागले की जेवपाक उतावीळ जातालीं. (पूर्वार्ध)

सखाराम शेणवी बोरकार