भांगरभूंय | प्रतिनिधी
(इच्चय म्हातारायेलें घर!. इच्चय म्हांतारायेलें घर!… हें दोन तीन फावट केल्यार मागीर भुरगें हें शिकून काडटा आनी आमकां करून दाखयताय…. आतां मुखार…)
हे भशेन भुरग्यान आमचें अनुकरण करूक सुरू केलें म्हणटना, ताका भास गवसूक लागली म्हणटना, सगल्या सगलीं बालगीतां तें शिकून काडटात आनी नव्या पदांची मागणी करतात! तेन्ना तांकां कांय खेळगीतां शिकयतात आनी मागीर काणयो सांगतात. थोड्यांच्या हातांनी नवीं पदां निर्माण जातात. म्हज्या भुरगेपणांत बापायन म्हणिल्लीं कांय पदां हांव आज लेगीत विसरूंक ना. एक विनोदी पद अशें, जें हांवें हेर खंयच आयकूंक ना –
“वांकूडी तेंकूडी नींबी सायबा
निंबीरी बेसलो कोल्लो, कोल्लो, कोल्लो!
हें हूं म्हुण म्हणतल्याक
दिवीन मोतियां झोल्लो, झोल्लो, झोल्लो!”
हाचे भायर खेळगीतां वेगळींय मेळटात. दर एक गीत त्या- त्या खेळाचे पद्दतीक जुळपी आनी साजपी जावन आसा. आदल्या काळाक भा-भाव सगले एकाच घरांत रावताले आनी प्रती एक घरांतूय वेगवेगळे प्रायेचीं चार- पांच तरीय भुरगीं आसतालीं. तीन वर्स ते बारा वा चड पिरायेचे चले- चलयोय एकमेळून खेळटालीं.
व्हड भुरग्यां कडल्यान ल्हान भुरगीं खेळ आनी गीतां शिकून घेतालीं. पावसा दिसांनी तरातराचे खेळ घरां भितर जाताले जाल्यार गिमाळ्यार वेगळे तराचे खेळ आंगणांत, भाटांत जाताले. काळा प्रमाण जेन्ना घरां वेगळीं जालीं आनी दर घरांतल्या भुरग्यांचो आंकडो उणो जालो तेन्ना हेच खेळ केवल दोगांनी लेगीत खेळपाक लागले.
‘आपोनंदो’ ह्या खेळा खातीर भुरगीं वाटकुळे रचणुकेंत बसून मध्यांत एकामेकांच्या हातांचेर हात दवरून हें पद म्हणटलीं –
आपोनंदो तुपोनंदो तुपांतुली रोंटी खायाय
ओ नंदो तो नंदो खांद्यारो!
अशें म्हणटकच आपले हात एकामेकांच्या खांदार दवरतलीं आनी एकठांय मेळून दोनीय वशीं धोलतलीं. धोलपाक साजोवन हें गीत गायतलीं –
गज बज मल्लका मल्लका
पीठ वाटून कालोवंका कालोवंका
पिठां पोळ्ळो बोरोडू बोरोडू
म्हाताराये खोरोडू खोरोडू
म्हातारी गेली रानांतूं रानांतूं
पूत गेलो कानांतूं कानांतू
म्हातारे खाडाक उजो लागलो, उजो लागलो
आमकां वचून वाडोवया, वाडोवया.
थोड्या लोकगीतांतल्या एकेक उतरांचो अर्थ समजूक कठीण आसता. थोडीं उतरां, बिंबां, प्रतिमा, प्रतीकां, आदी सदां खातीर प्रत्यक्षांत राबनात. फकत ल्हानशा एका कालखंडांत तीं लिकलिकतात आनी मागीर नदरे भायर वतात. भुरग्यांनी वाटकुळे रचणुकेंत बसून दोनीय हात विस्कळावन भुंयचेर उमथे दवरून खेळचेलो एक खेळ आसा.
आटीके मिटीके नमनम काळींगा
भास्कर माजरा शिरवणाच्या काळा
मद्दाळ्याचें मद्दाळें कोणा फाटीर ढुमको?
खेळ सुरू करचेलो भुरगो वयल्या एकेक उतराकय क्रमान एकेक हाताचेर बोट लायतलो. ज्या भुरग्याल्या ज्या हाताचेर अखेरचें उतर येता ताचेर ढुमको मारतलो. तेन्ना तो हात त्या भुरग्याक उद्दारी करचो पडटलो. गीत परतून सुरू जातलें आनी क्रमान एकेक हात उद्दारे जायत वतले. उद्दारी जाल्ल्या हाताचेर दुसरो ढुमको पडलो जाल्यार तो हात त्या भुरग्याक फाटल्यान ओडचो पडटलो. एकल्याल्या दोनीय हातार अशी दोन दोन ढुमके मेळ्ळे म्हणटना तो ‘आवट’ जाता. अखेर जाचो एक तरीय हात बाकी उरता तो जिखता.
घरा भायर खेळचेल्या खेळांनी लिपचोऱ्यांचो खेळ संवसारांतल्या सगल्याय भुरग्यांचो आवडीचो अशी दिसून येता. ह्या खेळाक एक नांव आनी एक कडवेंय जाय आसता. आपालिपाच्या ह्या खेळाचें नांव आसता, ‘कुटेरा’!
यो रे चेल्या जोगिया, कुटेरांनी खेळुंया
खेळनु खेळनु निपुंया, जोगियांक सोदुंया.
***********
आको लिको साली पिको
चिंचामणा दिको दिको
आजी म्हणा फायी म्हणा
दाव्या दोळ्याक मीट
उजव्या दोळ्याक चंदन
सोदून काळ्ळ्यार दाकोवन दितां!
भुरगें एकदां गडगडेवन पडलें जाल्यार ताका ताची दुखी विसरावपाक म्हालगडीं थोडे फटीचे ‘मंत्र’ जपतालीं.
अंगु सिगु फुलवाडी, फुलवाडी
हातांतुली फुलवाडी, फुलवाडी
सोपूर बावले कन्नडी, कन्नडी
शीट शिवलें चुन्नाळ, चुन्नाळ
जेवनु बेसून खावुया, खावुया
आंभोवा, सिंभूवा, फा, फो, फू!
भुरग्यांनी वाटकुळे रचणुकेंत बसून, एकामेकांच्या खांदार हात घालून, दोनीय वशींनी धोलून गांवचेलें एक लांब खेळगीत आसा.
दोंदोन दोंदोन चिरापूटूळां, चिरापुटूळां
कोणाले मांचार गडगडावंचीं, गडगडावंचीं?
मामाले मांचार गडगडावंचीं, गडगडावंचीं
मामू गेलो सांतेक, सांतेक
सांते आंबो पिकोलो, पिकोलो
घाली मामा पेशी, पेशी
मामान हाळ्ळी म्हशी, म्हशी
ते म्हशीचो डेंकारो, डेंकारो
आमचो मामु फेंकारो, फेंकारो
मामाक इतूली व्होनीयो व्होनियो?
दसा बारा व्होनियो व्होनियो
तांतूलेकी निब्बटी, निब्बटी
तिगेलें चेरडूं कुवारा, कुवारा
खांडें काणु मारूंया, मारूंया
खांडें पळ्ळें आड, आड
चोर मेंड्याचें खाड, खाड
खाड्या मांड्या कुंडेरा कुंडेरा
डेंडें डेंडें डें..
शंबर शंबर वर्सांनी लेगीत ह्या राज्याच्या व्यत्यस्त अशा वातावरणान हांगाच्या कोंकणी समाजाचेर व्हडलोसो प्रभाव घालूंक ना म्हणचेच वास्तव. ह्या समाजान आपल्यो चालरिती, भास, जेवणखाण, लग्न, संस्कार, देवदैवत, आदींची अस्मिताय सांबाळ्ळी. लोकवेदूय सांबाळ्ळो. इतल्या व्हडल्या एका अदृष्टाक लागून इतल्या ल्हान एका समाजाचेर जितलो बदल जावं येतालो ताचो अर्दो लेगीत जावंक ना. हातूंतल्यान ह्या समाजाच्या मुळभूत आत्मबळाचो दिश्टावो आमकां मेळटा. केरळच्या कोंकणी लोकवेदाची वळख दिवपी अशीं कांय गीतां, काणयो, म्हणी आनी दीर्घ कृती पुस्तक रूपान उजवाडाक आयिल्ल्यो आसात. लोकवेदाच्या विशयांत सोदवावर करप्यांक केरळांतलो वैविध्यपूर्ण कोंकणी लोकवेद खूब अप्रूप अशी संद दिता.
(ह्या लेखा खातीर उपकारयिल्लीं पुस्तकां – (1) लोकधन (2004) शरतचंद्र शणै (2) केरळांतलीं कोंकणी लोकगीतां (2015) प्रोफ. आर. के. राव (3) कोंकणी लोकगीत समुच्चय, केरळ (1998) पद्मश्री एन. पुरुषोत्तम मल्या (4) एदेच कोंकणी लोकगीत (2009) कोंकण जनता प्रकाशन, कोची.)
(उत्तरार्ध)
– शरतचंद्र शणै (94950 93380)
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
