ॐ गं गणपतये नमो नम:

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

महाभारत व्यास महर्शीन रचला खरें, पूण तांणी तें कथन केलें आनी लेखनाचें काम गणपतीन केलां अशी आख्यायिका आसा. कसलोच विसव घेनासतना, थांबनासतना आपूण बरयतलो ही अट गणपतीन सुरवेकूच व्यासां मुखार दवरिल्ली.

अायच्यान भाद्रपद लागता. फुडलो बुधवार, भाद्रपदाचो चवथो दीस, हो गणपती बाप्पाच्या आगमनाचो दीस.
गणपती, ज्ञान आनी बुद्धीमत्तेचें दैवत. अक्षरां आनी विद्येचो तो स्वामी. गणेश सहस्त्रनामांत ताका ‘बुद्धीप्रिया’ म्हणल्यार बुद्धीचो प्रिय वा प्रियकर अशें मानलां. कला आनी शास्त्रांचोय देव तो. ते खातीर शिक्षणाच्यो कार्यावळी आसूं वा नृत्य, गायनाच्यो, गणपतीक वंदन करून तांची सुरवात जाता. सुरवात करप हाकाच आमी ‘श्रीगणेश करप’ म्हणटात. गेल्या सप्तकांत भारतांतले रशियेचे प्रभारी राजदूत रोमन बाबुश्कीन हांणी आपले वार्ताहर परिशदेच्या सुरवेक म्हणलें, “शुरूवात करते है, श्रीगणेश करते है.”
महाभारत व्यास महर्शीन रचला खरें, पूण तांणी तें कथन केलें आनी लेखनाचें काम गणपतीन केलां अशी आख्यायिका आसा. कसलोच विसव घेनासतना, थांबनासतना आपूण बरयतलों ही अट गणपतीन सुरवेकूच व्यासां मुखार दवरिल्ली. बरयतां- बरयतां लेखणी मोडली तेन्ना वेळ वगडावचो न्हय म्हूण रोखडोच स्वताच्या दाताचो कुडको काडून गणपतीन ताचे तोंक लेखणी सारखे वापरलें. हो प्रसंग गणपतीची ज्ञाना विशींची दृढता आनी समर्पिततेचें दर्शन घडयता.
भक्तांच्या भौतीक तशेंच आध्यात्मीक जिणेंतल्यो आडमेळी पयस करपी देव, म्हूण नवे व्यापार, वेव्हार, बांदकामां आनी शुभ कार्यांची सुरवात विघ्नेश्वर, विघ्नहर्ता, विघ्नराज गणपतीच्या पूजनान करतात. पूण भक्त चुकीच्या मार्गान वचून त्रासांत पडपाचो आसा अशें दिसत जाल्यार ताका वांटावपा खातीर तांच्या मार्गांत गणपती आडमेळी हाडटा तेन्ना तो ‘विघ्नकर्त्या’च्याय रूपांत दिसता. ॐ ह्या मंत्राशी संबदीत आशिल्ल्यान ताका ॐकारस्वरूप म्हणटात.
कुडींतल्या सगळ्या चक्रांक आदार दिवपी मुलाधार चक्र फाटीच्या कण्याच्या निमाणच्या मणक्याच्या सकयल्या त्रिकोणांत आसता. तांतूत गणपतीचो राबितो आसता अशें कुंडलिनी योग मानता. म्हणल्यार कुडींतल्या सगळ्या चक्रांचो भार देव गणपती घेता असो ताचो अर्थ. अश्टोत्तर शतनामावलींत गणपतीचीं 108 नांवां आसात, तर सहस्त्रनामावलींत 1008 नांवांची नोंद आसा. विनायक हे गणपतीचें नांव बुद्धीश्ट तंत्रातूय सांपडटा. शिवाच्या अर्ध- दैवी- (demigod ) वांगड्यांच्या दलाक ‘गण’ म्हणटात. गणाधीप- गणाचो अधीपती, गणपती-गणाचो पती, गणेश- गणाचो ईश हातूंत त्या गणाचो मुखेली ही पदवी जोडिल्ली दिसता. ताच्या कुडीच्या वैशिश्ट्या नुसार गणपतीचे नामकरण जाल्ले दिसता. एकदंत- एक दात आशिल्लो, वक्रतुंड- वाकडे सोंडेचो, गजानन- हतयाचें शीर धारण केल्लो, लंबोदर- व्हड पोटाचो, विघ्नां पयस करपी म्हूण विघ्नेश, विघ्नेश्वर. तमिळ भाशेंत ताका पिल्लई म्हणटात, बालक असो ताचो अर्थ. पाली भाशेंत पिल्लक म्हणल्यार हतयाचें पील. कोंकणीत पील, मराठींत पिल्लू म्हणटात ते पिल्लई, पिल्लक हांच्या उच्चारणाक लागींचे. हिंदू धर्मांतले विवीध पंथिय गणपतीक भजतात तशें जैन आनी बौध्द धर्मांतूय गणपतीक श्रध्दास्थान मानला.
वेपारा वांगडा आमची दैवतां, संस्कृताय आशिया खंडांतल्या हेर वांठारांनी, देशांनी पावलीं. वियतनाम, कांबोडिया, जावा, सुमात्रा, बालींतल्या चवथ्या, पाचव्या शतकांतल्या शिल्प, वास्तुकलेंत गणपतीचें दर्शन घ़डटा. आयजूय इंडोनेशियांत गणपती हे थंयच्या दैवतांतले एक मुखेल दैवत जावन आसा. 1998 वर्सा मुस्लिम बहुसंख्यक इंडोनेशियांत आर्थिक स्थिती नाजूक जाल्ली, तेन्ना आर्थिक विघ्न टाळपा खातीर विघ्नहर्ता गणपतीचें चित्र तांणी आपल्या नोटांचेर छापिल्लें. सुमार धा वर्सां त्यो चलनांत उरल्यो. आयज मात त्यो चलनात नात. आशिया खंडांत हेर देशांतूय गणपतीक विंगड, विंगड नांवांनी संबोधतात. थायलँडांत ताका खानेट वा गनेट म्हणटात जे उच्चारण गणेश म्हणल्या सारकेंच. म्यांमारांत (बर्मा) ताका महा पेयने तर श्रीलंकेत ‘गण देवियो’ अर्थांत गणाचो देव म्हणटात.
नेपाळांत ‘महायान’ तशेंच ‘वज्रयान’ बुद्धीझमांत गणपतीचो उल्लेख सांपडटा. गणपतीक नृत्य करपी बिनायक रूपांत नेपाळ आनी तिबेटांत भजतात. नेपाळांत पंचमुखी हेरंब रुपांतूय गणपतीक भजतात. तिबेटांतल्या धर्मग्रंथात ताका ऐहीक सुख-समृद्धी आनी अन्नाचो देव मानला. जपानांत आठव्या शतकांत गणपतीचो उल्लेख सांपडटा. ताका ‘कांजीटेन’ नावान संबोदतात. थायलंडात गणपतीक विघ्नहर्ता, यश दिवपी तशेंच ज्ञान- शिक्षणाचो देव मानला. थंयच्या ललित कला संस्थाच्या मोहरींचेर (seal) गणपतीक स्थान दिल्लें आसा.
युगां नुसार गणपतीच्या रुपांत, वाहनांत बदल जाल्ले दिसतात. सतयुगांतलो विनायक हो दशभुजा रक्तवर्णी आनी ताचे वाहन शिंव, त्रेता युगांतलो स भुजांचो मयुरेश्वर श्वेतवर्णी आनी वाहन मोर. होच मोर ताणें आपलो भाव कार्तिकेयाच्या सुवादीन केला अशें म्हणटात.
द्वापार युगांतले हुंदराचेर आरूढ रक्तवर्णी गजानन हे गणपतीचे चड प्रचलित रूप. ताका चार भुजा दाखयतात. प्राचीन शिल्पांत गणपती सकयल्या उजव्या हातांत ताचो स्वताचो मोडिल्लो दात, डाव्या हातात गोडशे खाण, वयल्या एका हातात अंकुश आनी दुसऱ्या हातांत पाश(फास) धरिल्ल्या स्थितींत दाखयतात. हालींच्या काळांत उजव्या हातात सुळको दिसना. तो हात आशिर्वाद, अभय दिवपी मुद्रेंत दिसता. गोडशे खावपा खातीर ताची सोंड डावे वटेन वळयिल्ली दिसता.
धुम्रकेतू हो गणपतीचो दोन भुजांचो धुम्रवर्णी आनी निळो घोडो वाहन आशिल्लो अवतार कलियुगांत भविश्यांत जातलो अशी धारणा आसा.
णवव्या आनी धाव्या शतकांत निर्मित शिल्पांत गणपतीक चार, चौदा आनी विसूय हात दाखयिल्ले आसात. गणपतीच्या कुडीच्या अवयवांतल्यान विशिश्ट कल्पनां- संकेंताचो प्रतीकवाद दिसता. मानव धडाचेर गजवदन मनीस-मोनजातीतली एकरुपता दर्शायता. हत्ती हे अधिकार, सोशीकता आनी बळाचे प्रतिक. सर्प ताच्या गळ्यांत सरपळी, मनगटांत कडें तर पोटा भवतणी जानवे रुपांत दिसतात. सर्प हातांतूय प्रतिमांत दर्शायिल्ले आसा. ब्रह्मांडाचो भूत, वर्तमान आनी भविश्यकाळ ताच्या पोटांत समाविश्ट जाल्ले कारणान पोटाचो आकार वाडिल्लो दिसता अशें ब्रह्मांड पुराणांत सांगला.
ताचें वाहन हुंदराचो उल्लेख प्रथम मत्स्यपुराण आनी उपरांत गणेश पुराणांत सांपडटा. हुंदीर हे तमोगुण आनी अती लालसेचे अशे नकारात्मक प्रतिक मानतात. तर विघ्नहर्ता गणपती मनशांच्या जीवनांतले तमोगुण आपल्या नियंत्रणा खाला दवरता असो ताचो अर्थ सांगिल्लो आसा.
पौराणिक कथांत गणपतीच्या वैवाहीक जीवना विशीं मतभेद आसात. एक पक्ष गणपतीक ब्रह्मचारी तर दुसरो बायल, भुरगींकार मानता. रिद्धी (समृद्धी) आनी सिद्धी (आध्यात्मिक सामर्थ्य) हांकां ताच्यो दोन बायलो मानतात, तर क्षेम (सुरक्षा) आनी लाभ (फायदो) हांकां ताचे पूत. काय भागांत शुभ (पवित्रताय) आनी लाभ हे दोन पूत मानिल्ले आसात. हातूंत जशी प्रतिकात्मता दिसता तशीच ती गणपतीन सोंपयिल्ल्या राक्षसांच्या बाबतीतूय दिसता. काम, क्रोध, मोह, मद, लोभ, मत्सर ह्या दुर्गुणांक षड्रिपू अर्थात स दुस्मान मानल्यात. गणपतीन आपल्या विंगड विंगड अवतारांत मारून उडयिल्ल्या राक्षसांची नावा कामासूर, क्रोधासूर, मोहासूर, मदासूर, लोभासूर, मत्सरासूर अशीं दुर्गुणसूचक आसात.
ब्रिटीश राजवटी विरोधांत देशांत स्वातंत्र्य संग्राम चलतालो तेन्ना राजवटीन सार्वजनिक सभांचेर बंदी घाल्ली. लोकांक एकठांय हाडून स्वातंत्र्या विशीं जागरूकताय जागोवपाच्या उद्देशान लोकमान्य टिळकान भौशीक वांठारांत गणेशपूजन चालीक लायलें. ब्रिटिश गेले, पूण लोकांनी भौशीक सुवाळे चालू दवरले ही बरी गजाल. बदलत्या काळा प्रमाण पसारो वाडलो. मुर्ती व्हड जायत गेल्यो, माटव, डॅकोरेशन, रोशणाय खर्चीक जाली. देणगी कुपनांची प्रथा सुरू जाली. चड कुपना खपोवपा खातीर सायकली, स्कुटरी बक्षिसां दवरून लॉटरी सुरू जाल्यो. आतां आमच्या धाकटुल्या गोयांत पयलें बक्षीस फ्लॅट, कॅश आनी उपरांत सात- आठ चड मोलाच्यो गाड्यो आशिल्ल्यो लॉटरी विकप सुरू जालां. उत्सव मंडळांच्या सभासदांच्या मानसिकततेंत गणेशान मारून उडयिल्लो ‘लोभासूर’ जागृत जाला. मुर्ती बाबत भासाभास करपाचें सोडून सोर्ती कितल्यो छापतले, मोल कितलें दवरतले आनी बक्षिसां कसलीं, कितलीं दवरतले हाणें ‘श्रीगणेश’ जाता. तोच लोभासूर लोकांच्या मानेर बसला. सोर्तीं खातीर मध्यरातीं सावन लोक लायनींत उबे दिसतात. त्यो लायनी चार- पाच किमी लांबयेच्यो आसतात हाची समाजांत तोखणाय जावपाक लागल्या.
एक सप्तक आदी मंडळांतले सभासद ‘ममासूर’ (अहंकारी), ‘मदासूर’ जावन रातीन साडे धा-अकरा वरांचेर ढोल- ताशे बडयत सराव करतात तेन्ना न्हिदेचो इबाड जाल्ले खातीर लोकांक- चड करून जाण्टेले, दुयेंतींक पुलिसांक पाचारण करचें पडटा. 112 नंबराचेर कॉल लावचे पडटात. पुण्यांत धनकवडी, कोथरूड, सहकार नगर भागांत गेल्ले सप्तकांत हें घडलां. हरशीं माटवांत आरतीच्या वेळार धा- पंदरा लोक दिसतात. ढोल ताशांचे वाजप, डीजे, ऑर्केस्ट्रा, कॉमेडी शो पळोवपाक मात शेंकड्यांनी लोक घिट्टी करतात. गणपतीच्या माचये कडेन फाट करून थिल्लर कार्यक्रमांत गुल्ल जावप प्रशस्त दिसना, पूण ते घडटा. देखाव्यांत गणपती बशिल्ले, उबे, नृत्य करतना दाखोवपाक हरकत ना, तशें पुराणांत वर्णन आसा. पूण ते संस्कारी, कलात्मक आसप इच्छित. भंपक फिल्मी स्टायलीचे न्हय. लंबोदराच्या पोटांत सगळे ब्रह्मांड आसा. गणपतीक सदरो, जॅकेट न्हेसोवन हातात ध्वज दिवन देशभक्त दाखोवप, झुजांच्या काळांत सेनेच्या गणवेशांत दाखोवप असलें पिसायपणाचें प्रदर्शन मांडतात तेन्ना धर्मिक प्रसंगाचें गांभिर्य, उद्देश, भावना थंय लोपतात, सभ्यताय सोंपता. मान, सम्मान, विवेक, संवेदनशिलताय हांकां थार नाशिल्ल्या मानसिकतेंत देवाविशींची श्रद्धा आसतली तरी कशी?
टिळकांचो उद्देश धर्मिक कार्या निमतान समजाक एकठांय हाडपाचो आशिल्लो. त्या जाग्यार आतां चडशी मजा मारपाक आयिल्ली झुंडशाही आनी बेबदेय दिसपाक लागल्या. कारणा निमतान एका छप्परा खाला जमिल्ल्या कुटूंब सभासदांत आदली एकचाराची भावना दिसना जाल्या. रेडीमेड मखरां हाडिल्ले कारणान दादले एकठांय आयिल्ले दिसनात. रेडीमेड खाणां हाडिल्ले कारणान नेवऱ्यो, मोदक करपाच्या निमतान बायलोय रांदचेकुडींत एकठांय येनात.
‘आगो, वज्या खातीर दुडू धाडल्यात, जाय तसलें खाण घे गो बाये’ अशेंय घडपाक लागलां आसुंये. आदी आरती संग्रह विकते घेताले, आतां दिसाळीं फुकट दिवपाक लागल्यांत, पूण तरणाटे आरती म्हणपाचो सराव करतना दिसनात. गणपतीचे पूजन, स्तवन हे प्रथा, दायज हांच्यो मर्यादा पाळून जावप योग्य, थंय शिगमो जावचो न्हय.

दीपक लाड
पर्वरी