हार्मोनियमांतलो श्वास- उस्वास : पं. तुळशिदास बोरकार

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

वाजोवपाचें तंत्रीक आंग, सुरांची शुद्धताय, रागांचें रूप, सादरीकरणाची गंभीरताय हांचे विशींच्या नेमाक ते कडकपणान पाळो दिताले.

कलाकार

सैमान नटिल्ल्या सिद्धनाथ दोंगरा वयल्या देव श्रीसिद्धनाथ, देवी नवदुर्गेच्या सासायेन पावन जाल्ल्या बोरी गांवान जगन्नाथबुवा बोरकार, सुटके झुजारी गोविंद आनी रायाजी आत्माराम बोरकार, कवी बाकीबाब बोरकार सारके आपल्या कार्य कुशळतायेन नामना जोडपी पुत दिल्यात. तातूंतले एक फिशाल हार्मोनियम वादक पं. तुळशिदास बोरकार. आयकुप्यांक पेटयेच्या म्होवाळ सुरांत बुडोवन शास्त्रीय संगीताच्या मळार हार्मोनियम वाद्याक खाशेली सुवात मेळोवन दिवपी व्हड कलाकारां मदले एक.

18 नोव्हेंबर 1934 दिसा बोरकार हांचो बोरये जल्म जालो. घरा लागसार नवदुर्गेचें देवूळ. भुरगेपणात बोरकार खूबदां देवळांत भजन, कीर्तन आयकुंक बसताले. थंयचे हार्मोनियम वादक सोबीत सांगात करताले. त्या स्वरांनी बोरकार हांकां मोनेळ घालो. तांचें मुळावें शिक्षण बोरयेच जालें. तांणी ल्हान पिरायेचेर पेटी वाजोवंक सुरवात केली. मुखार हें वाद्य तांच्या व्यक्तिमत्वाचो एक वांटोच जालें. गुरू-शिष्य परंपरेंतल्यान ते हार्मोनियम शिकले. पं. पुत्तराव आगाशे आनी पं. अप्पा जळगांवकार हांच्या मार्गदर्शना खाला तांणी राग, स्वराची सोबीतकाय, लयात्मक शुद्धताय, वाजोवपाचीं बारिकसाण शिकून घेतली. कांय काळा उपरांत बापायक मरण आयिल्ल्यान तांकां पुण्यां येवचें पडलें. ते तेंपार पं. बोरकाराली व्हडली भयण नाट्य अभिनेत्री आशिल्ली. छोटा गंधर्व हांणी तिका ‘कलाविकास’ नाट्य संस्थेंत आपयले उपरांत तुळशिदास तिचे वांगडा येसायेक वताले. कंपनीचे पायपेटी वादक विष्णुपंत वष्ट हाणी तांकां पायपेटी  शिकतलो काय विचारलें. हयकार दितकूच पायपेटी शिकवपाक सुरवात केली.

शियांचे दिसांत नागपूराक नाट्य प्रयोगाचे दौऱ्याचेर गेल्ले आसतना एक दीस वष्ट गुरूजीन तांकां सकाळीं चार वरांचेर जागो केलो आनी ल्हान हार्मोनियमाचेर सराव करपाक बसयलो. तांकां सात शुद्ध स्वर कशे वाजोवचे तें शिकयलें. उपरांत चार वरां सराव करुन घेतलो. मागीर णव वरांचेर सराव थांबयलो. च्या बी घेवन धांक परत चार- पांच वरां अभ्यास सराव करपाक बसयलो. म्हणल्यार त्या पयल्या दिसा बोरकार हांणी 12 ते 14 वरां रियाज केलो. कांय वर्सां उपरांत ‘कलाविकास’नाटक कंपनी बंद पडली. हे कंपनीचे धनी छोटा गंधर्व, केशवराव कुंटे, शंकर आपटे, हंसराज कोर्डे,नागेश जोशी, दिगंबर भुमकार. तातूंतल्या दोन-तीन जाणांनी एकठांय येवन 1949- 50 ह्या काळांत ‘श्री. कलाविकास” नाट्य संस्थेची स्थापणूक केली. ‘देवमाणुस हें संगीत नाटक सादर करपाचें आशिल्लें. कुंटे हाणें कंपनीचो ऑर्गनवादक म्हूण गानु मास्तराक घेतलो. पंदरा दिसांनी पदां स्वरबद्ध करपाक ताका जमलें ना, तेन्ना कुंटेन तुळशीदास बोरकरांक साथ दिवपाक बस म्हणून सांगलें. 

पं. बोरकारान दोनूय हातांनी पांय पेटी वाजयतां म्हणपाचें सांगलें. कुंटेन एका हातान पेटी वाजोवपाची संमती दिल्या उपरांत तीं गितां तांणी एका हातान वाजयलीं. कुंटेक कळ्ळें की हो भुरगो काम हाताळूंक शकता. म्हणून ताणें हार्मोनियम वादनाची जबाबदारी तुळशिदास बोरकारा कडेन दिली. संगीत वांगडी म्हणून तांकां म्हयन्याक 25 रुपये मोबदलो मेळटालो. तेन्ना सावन ते निमणे मेरेन हार्मोनियम  वाजोवंक लागले.

फुडें 1955 वर्साच्या सुमाराक छोटा गंधर्व हाणी पं. बोरकार कडल्यान संगीत”सौभद्र” नाटकांतलीं पदां स्वरबद्ध करून घेतलीं. गोपीनाथ सावकाराली कंपनी आशिल्ली. ताका लागुन तुळशिदास दर सुमनांक पुण्यांतल्यान मुंबय येताले. पुण्यांत छोटा गंधर्व आनी पं. बोरकार हांची घरां शेजाराक आशिल्लीं. छोटा गंधर्व हांच्या घरा दर आयतारा तांगेलो रियाज चलतालो. छोटा गंधर्वान ताका रागदारी संगीत शिकयलें.  मजगतीं बोरकारांक म्हयन्याक चाळीस रुपये बिदागीचेर संगीत ‘मंदारमाला’ ह्या नाटकांत हार्मोनियम वाजोवपाची संद मेळ्ळी. थंय तांकां  शास्त्रीय संगीत आनी नाट्यसंगीत ह्या दोनूय प्रकारांचेर शेक आशिल्ले पं. राम मराठे हांचो सहवास मेळ्ळो. पं. बोरकारान राम मराठेल्या गायनाचो अभ्यास करून ताका आपलो गुरू मानलो. पं. बोरकार हांणी पी. मधुकर (मधुकर पेडणेंकार) हाच्या हाताखाल शिक्षण घेतलें. तशेंच पं. एस. सी. आर भट, पं. के जी गिंडे ह्या सारके मात्तबर गायकांचेंय मार्गदर्शन तांकां मेळ्ळें.

पं. बोरकारान पं. मल्लिकार्जुन मंसूर, पं. भीमसेन जोशी, पं. जितेंद्र अभिषेकी, पं. राम मराठे, पंडित गंगुबाई हणगल, डॉ प्रभा अत्रे अशा फाकिवंत कलाकारांक हार्मोनियमाचेर वांगड दिला. प्रा. मधुकर तोरडमल दिग्दर्शीत “हे बंध रेशमाचे” ह्या नाटकाचे पं. बोरकर पालवी संगीत दिग्दर्शक आशिल्ले. तांकां ‘नटवर्य केशवराव दाते पुरस्कार’, ‘गोविंदराव टेंबे संगीतकार पुरस्कार’, ‘दीनानाथ मंगेशकर स्मृती गुणगौरव पुरस्कार’,गोंय सरकारच्या सांस्कृतिक कला संचनालयाचो राज्य पुरस्कार, भारत गायन समाजा वतीन दितात तो ‘पं. रामभाऊ मराठे पुरस्कार’, ‘चतुरंग संगीत सन्मान पुरस्कार यासारके जायते पुरस्कार मेळ्ळ्यात. भारत सरकारान पद्मश्री दिवन ताचो भोवमान केलो. पांयपेटी वाजोवप्याचो भोवमान जावपी ते देशांतले पयले आनी एकसुरे मराठी संगीतकार. 

पं. बोरकार  29 सप्टेंबर 2018 दिसा संवसाराक अंतरले. एका तेंपार हार्मोनियम वाद्याची वळख फकत साथ संगत पुरती मर्यादित आशिल्ली. पूण पं. बोरकारांच्या प्रतिभेक लागून हें वाद्य फकत संगत न्हय तर स्वताच्या नांवान मुक्तपणान एक मैफल वाद्य म्हणून उबें रावपाक लागलें. तांच्या वाद्यांतल्यान निर्माण जावपी स्वर कानां आनि मनांत प्रतिध्वनीत जाताले. हार्मोनियमांचेर मिंड, नाजूक गमक, तरल अलंकार, रागांची सूक्ष्म बारीकसाण व्यक्त करपाक मेळना अशी प्रचलित धारणा तांणी आपले खाशेले शैलीन बदलली. बारिक सारीक स्वर छटांची  बारीकसाण तांच्या वादनांत दिसून येताली. तांच्या सुरेलतायेक लागून हार्मोनियमाक एक नवी वळख मेळ्ळी आनी शास्त्रीय गायनांतलें एक गिरेस्त, स्वतंत्र घटक म्हणून हें वाद्य उदयाक आयलें. शिक्षक म्हणूनय म्हत्वाचें योगदान तांणी दिलें. आपल्या विद्यार्थ्यां विशीं ते खूब जागृत आसताले. वाजोवपाचें तंत्रीक आंग, सुरांची शुद्धताय, रागांचें रूप, सादरीकरणाची गंभीरताय हांचे विशींच्या नेमाक ते कडकपणान पाळो दिताले. विद्यार्थी फकत संगीतकार न्हय तर कलाकार आसूंक जाय, संवेदनशील आयकपी आनी संगीताचो अर्थ समजून घेवपी सृजनशील कलाकार जावंक जाय अशें ताचें मत आशिल्लें. देखून ताच्या मार्गदर्शना खाला जायते उत्कृश्ट हार्मोनियम वाजोवपी उदेले, जे आयज लेगीत आपल्या गुरूंलें दायज फुडें व्हरतात.

 पं. बोरकर हांणी वाद्य वाजोवपाच्या मळारच न्हय तर लेखनाच्या मळारय योगदान दिलां. हार्मोनियमाचो इतिहास, ताचे तंत्रीक आंग, वाजोवपाची शैली हांचे विशीं तांणी बरयिल्लीं पुस्तकां वादकांक मार्गदर्शक थारल्यांत. ताच्या बरपांतल्यान एक संशोधक नदर, कलात्मकता आनी संगीताच्या मुळाव्या गजालींचो सोद मेळटा. हार्मोनियम सारकिल्या सादे दिसपी वाद्याची सोबीतकाय तांणी फकत ताच्या स्वरांतल्यान न्हय तर ताच्या उतरांनीय उक्ती केल्या. संगीत हो तांगेलो संवसार, ताचें जिवीत. ताच्या हातांतलो हार्मोनियम  उलयता अशें दिसतालें. संगीता कडेन खोलायेन संबंद दवरून जियेवपी तुळशीदास बोरकार हे फकत वाद्याचो इतिहास न्हय, तर एका साधकान मेळिल्ल्या उंचायेचें प्रतीक. तांचे सुर अजूनय हार्मोनियमाच्या उस्वासांतल्यान, विद्यार्थ्यांच्या वाद्यांतल्यान आनी आयकप्यांच्या यादींनी प्रतिध्वनीत जातात. भारतीय संगीताचे गिरेस्त परंपरेक तांणी दिल्लें योगदान सदांच अज्रंवर उरतलें.

——————————

सुदिन वि. कुर्डीकार.