हत्तीपुराण

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

रानांत मोनजातीचें खाणें पिणें, तांच्या जिणेंत मनीसजातीन अतिक्रमण केलें ना, मेतेर जाले ना जाल्यार मोनजात, हती, वाग, शिंव मनशाच्या वाटेक सहसा वचनात.

झुजा संदर्भांत वापरपाचे मोर्चेबांधणी, लोकेशन, ड्रोन सारकिल्ले जड शब्द एका तरणाट्या हतयाक आमच्या राज्याचे हद्दींतल्यान शेजारच्या राज्यांत धांवडावपा खातीर वापरप सोबून दिसलें ना. वाट चुकिल्ल्या हतयाची दिसाळ्यांतल्या तिसऱ्या, चवथ्या पानार चार- पांच इंची कॉलमांत दिसपाची बातमी हेडलायन जाली. हती दिसान खंयच्या वेळार, कितलो वेळ खंय भोंवलो आनी ताका पळोवपाक कोण- कोण गेल्ले ताचो बारीक सारीक तपशील दिसाळ्यानीं दिवप हे ताचेय फुडलें अप्रूप.
हालींच चवथ मनयली. संयोगान त्या हतीचे ओंकार हे नांव गजवदन गणपतीचे आसतना गोंयचे वन कर्मचारी ताका महाराश्ट्रांत धुकळपाचो यत्न करतात तर दुसरे वटेन सिंधुदुर्गांतले ताका थंय येवपा पसून आडावपाचो यत्न करतात हेंवूय एक विडंबन म्हणपाचें. हतयाक भूगोलाचे आनी राज्य, सीमांचे ज्ञान नासता. उत्साही, जिज्ञासू भारतीय ओंकार समजा प्रजासत्ताकांतल्या एका राज्यांतल्यान आमचे हद्दींत पावलो हाचे खातीर जमीन मळब एक करपाची, माथें तापोवन घेवपाची तशी गरज नाशिल्ली. शिमो जाणा आशिल्ले भारतीय नुस्तेमार चुकून केन्ना श्रीलंका तर पाकिस्तानच्या शिमेंत पावतात. राजस्थांनात सिमावर्ती खेंड्यात रावपीय चुकून पाकिस्तानच्या हद्दींत पावतात, तेन्ना हो तर एक हती.
तोच देवळाचो हती आशिल्लो जाल्यार लोक ताचे वटेन झगडपाचे, जशें हालीं कोल्हापुरात घडलां. छत्तीस वर्सांची हतीण माधुरी तीन दशकां थंय सांखळ बांदिल्ले स्थितीत एकटी रावन मठाची सेवा करत आयल्या. धर्मिक मिरवणुकेंत तिका भोंवडायताले. आता जाण्टेपणांत तिची भलायकी इबाडल्या. सांधेदुखी, पायांत व्हावपी घावो, कातीच्या दुयेंसां वांगडा मानसिक ताणावानूय ती ग्रस्त आसा. PETA इंडियान तिची भलायकी सुदारपा खातीर गुजरातेंतल्या ‘वनतारा प्राणी संवर्धन’ प्रकल्पांत व्हरपा खातीर बाँबे हायकोर्टा मुखार अर्ज सादर केलो. कोर्टान मान्य केलें. मठ प्रशासनान निवाड्या आड सुप्रीम कोर्टांत आव्हान दिलें तेन्ना हायकोर्ट निर्णय सुप्रीम कोर्टान योग्य थारायलो. गुजरातेंत वनतारांत हतीणीक पायांतल्या सांखळेंतल्यान मुक्त करून उपचार सुरू जाले. आता मठ प्रशासन, थळावे भक्तांच्या वाडट्या विरोधाक लागून महाराश्ट्र सरकार रिव्हू पेटीशन घालून तिका परतून कोल्हापूरांत हाडपाचो यत्न करतले आनी वनतारा कोल्हापूरांत तिच्या खातीर स्पेशल पुनर्वास सुविधा बांदून उपचार दितले, अशी बातमी आसा. चड मतां जे वटेन, राजकारणी ते वटेन. थंय बरे-वायट, योग्य-अयोग्य, न्याय- अन्याय असो फरक आसना. जाण्टे, दुयेंत हतीणीक दया, माया, करूणा दाखोवप ना हे धर्मिक मठ प्रशासनाचे अधर्मी कृत्य. धर्माच्या बाबतींत सुवार्थी मनीसजात हतयाक आपल्या धर्मिक सुवार्था खातीर केन्ना वेंग मारत- जशे माधुरीच्या बाबतीत केला- आनी केन्ना फुगोटी फोडून धांवडायत -जशे ओंकाराच्या बाबतीत सध्या घडटा- हाचें चित्र काडप कुस्तार.
हावें म्हज्या जिणेंतली तीन वर्सा झारखंडांतल्या 13,500 वर्ग किमी (गोंय राज्याच्या तुळेन चार पट) हती खातीर आरक्षित 17 कॉरीडोर आशिल्ल्या देशांतल्या पयल्या हती राखीव वाठारांत (Reserve) मजेंत काडलीं. हतींची जीण लागींच्यान पळयल्या. बरे वायट खीण अभ्यासल्यात, अणभवल्यात. आमचे खातीर हतींचें दिसप हो अपवाद नाशिल्लो तर तो जिणेचो भाग जावन आशिल्लो- बातमी जायनाशिल्ली. झारखंडातले रान हे आशियांतल्या व्हडल्या रानां मदले एक. पलामू, पूर्व सिंगभूम, पश्चिम सिंगभूम, धालभूम, सरायकेला-खारसांव, दलमा ह्या भागांतल्या गुमला, लोहरदगा, जमशेदपूर, चांडील भागांत कामा निमतान रावतालो तेन्ना हांव हतींच्या वाठारांत रावतालो म्हणूयेता. नव्वदींत झारखंडांतल्या रिझर्वांत 700 मायत हतींची नोंद आशिल्ली. अचूक हिशेब दवरप कुस्तार आनी हतींचो बारसो करप असंभव. झारखंडातल्या धालभूम, सिंगभूम शिमेंतल्यान तांचे झूंड ऑगश्ट– सप्टेंबरांत अस्तंत बंगालांत स्थलांतरित जातात आनी डिसेंबर-जानेरांत परतून झारखंडांत परततात. हरशीय शिमा भागांतले झूंड दिसांतल्यान कितले फावटी हद्द बदलतात हाचोय हिशेब दवरप कुस्तार.
हती रिझर्वांच्या लागसार मनीस वस्ती आसात. एके वस्तीत एकाच जमातीच्या लोकांची 30- 40 घरां, खोपी आसतात. तांच्यो कितल्योशो पिळग्यो त्या रानांत रावत आयल्यात. तांका थंयच्यान धांवडावन घालपाचो यत्न हतीनी वा हेर हिंस्त्र मोनजातीन केलो ना. एकमेकांक मान दिवन रावतात. एकात्मिक ग्रामीण विकास (IRDP) खाला रिणां दिवचे आदी इन्स्पेक्शन करपा खातीर म्हाका वर, देड वर रानावाटेन फातरां मदीं, खाच खळग्यानी तर केन्ना धोपरभर उदकांतल्यान गांव पातळीवेल्या कार्यकर्त्या (VLW) वांगडा चलत आमच्या शाखेक वांटून दिल्ल्या त्या वसाहतींत भेट दिवची पडटाली. हती आमच्या वाटेक गेले ना.
राजखारसवां रेल्वे स्टेशना भायल्यान हांव कॅशियराच्या मोटारसायकलीन रानांतल्यान कुचई ह्या जंगलांतल्या शाखेंत वतना रस्तोभर हतयाची लिद पडिल्ली दिसताली. हतयांचो कळप रस्तो हुपता तेन्ना मोटार सायकल बंद करून शांत उबें रावचें पडटालें. रस्त्या लागसार ते घुटमळताले तेन्ना ते थंयच्यान हालसर पासियेंस काडून थंयच बसचें पडटालें. शाखा उक्ती करपाक कळाव जातालो. पणजेंत ऑफिसांत कळाव जालो जाल्यार “अरे, मांडवी पुलार, कदंब स्टॅंडा कडेन ट्रॅफीक जाम लागिल्लो काय कितें?” विचारतात. थंय “सर, रास्ते में हाथी आया था क्या?” अशें विचारतात. धांब्यातलीं रांदय सुरबूस जाताली त्या खातीर आमी इश्टमंडळी कोलकाता वचपी हायवे कुशीकच्या धाब्यांत अड्डो मारताले. हतयांचे कळप रस्तो हुपतात ते आयकताले, पळयताले. बुदवंत हती रस्त्या लागसार पावताले तेन्ना वाहनांक सावध करपाक रणशिंग वाजयताले- चित्कार करताले. ते आमचे वाटेक गेले नात, आमी तांचे वाटेक वचपाचो प्रश्नच नाशिल्लो. हतयाक आनी मोनजातीक रातीन आपलो उपद्रव जावचो न्ही म्हूण आंतरराज्य ट्रक ड्रायव्हर आपले ट्रक धाब्या लागसार पार्क करून रातीन थंय विसव घेताले. रेल्वेची धडक बसून हती मरपाची प्रकरणां घडटात. मालगाडीच्या धपक्यान तरणाटो हती रूळार मेलो तेन्ना ताचो कळप तीन वरां थंय दुख्ख मनयत धरणे दित बशिल्लो. रेल्वे प्रशासन संवेदनशिलताय दाखयत कळप थंयच्यान वचपाची वाट पळयत रावले. तांकां धांवडावपा खातीर फोगोट्यो मारल्यो नात. तीन वरा उपरांत रेल्वे क्रेनीन थळाव्यांच्या मदतीन हतयाची कुड कुशीन काडिल्ली. धर्मिक विधी उपरांत ती फोंडांत देवयिल्ली.
ब्राह्मणी न्हंय छत्तीसगढांतल्यान झारखंडात येता. ब्राह्मणींत हतींचो झूंड उदकाचे फवारे सोडत मस्ती करतनाचे रमणीय दृश्य हांव पळयतालो. कळपांनी भोंवपी हती एक बुद्धीमान, संवेदनशील, दयाळू आनी परिवारमोगी प्राणी. तरणाटो कामुक जाता तेन्ना वा आपल्या पिलाक धोको संभवता अशें दिसत जाल्यार मादी आनी कळप खुबळटा.
हतयांच्या पंगडांत तीन-चार फुटी पिलां आपल्या आवयांच्या पायां लागी धडपडत वतात तें दृश्य ताचेय परस सुंदर. चारी बाजूंनी नर हतयांच्या संरक्षणा खाला तीं वाटचाल करतात. कळप तांच्या संरक्षणाच्या बाबतींत सदां सतर्क आसता. आपूण जावन ते मनशांचे वाटेक वचनात खरे पूण तांचे वाटेक गेल्यार बुद्द शिकयतात.
एकदां जामडीह खेड्या लागसार वसाहतींत एक पिल वाट चुकून गांवांत उरिल्लें. सकाळीं ते ल्हान भुरग्यांचे नदरेक पडलें. तीं ताचे फाटीर बसून खेळपाक लागलीं. भिवन तें पिल आड्डपाक लागलें, तेन्ना एक व्हडलो कळप चित्कार करत दोंगरा वयल्यान देवलो. वस्तींतल्या लोकांनी भुरग्या बाळांक घेवन विरूद्ध दिशेन पळ काडलो. झुंड येवन पिलाक घेवन गेलो, पूण वच्चे आदी थंयचीं मातयेचीं घरां मातेभरवण करून उडयलीं. केळबागांची नासधूस करून उडयली. इतली नासधूस जाले उपरांतूय ते लोक म्हणटाले “चूक हतयांची न्हय तर आमची. पिलाक त्रास दिवपी आमच्या भुरग्यां कडेन आमी लक्ष दिलें ना, थंय चुकलें.”
हतयाच्या रागाची आनीक एक काणी. जमशेदपूरांत आदित्यपूर इंडस्ट्रीयल इस्टेट चौकांतल्या आमचे बँक शाखेच्या बाजूक उकत्या जाग्यार एक दीस सकाळीं तरणाटो हती उबो दिसलो. तो रातयां थंय आयिल्लो. ताची भलायकी बरी ना अशें लोक सांगताले. लोकांनी केळी खावोवपाक सुरवाक केली. केळी खावन बेजार जाल्लो दिसलो तेन्ना भाज्यो, फळां हाडपाक लागले. आयला तसो वतलो हे भावनेन कोणूच रानां खात्याक कळीत करपाचे भानगडींत पडलो ना. थंय गर्दी केली ना. दुसऱ्या दिसाय तो थंयच आशिल्लो. त्या दिसा दनपरां हांव जेवण करून परत शाखे लागसार पावलों तेन्ना थंय मातशी गर्दी दिसली. म्हाका दिसले हती दगावलो आसतलो. पूण लागीं पावलो तेन्ना ताच्या पायां लागसार तकली फुटिल्ले अवस्थेंत मनशाची कूड दिसली. तो बेबदो मनीस हतयाक त्रास दिवपाक लागिल्लो तेन्ना लोकांनी ताका शिटकायिल्लो. तो कानार मनार घेनासतना हतयाक त्रास दित रावलो. अती जालें तेन्ना हतयान ताका सोंडेंत धरून जमनीर आपटिलो आनी नाल्ल फोडटात तसो पांय दवरून ताची कवटी फोडली.
जंगलांत वा लागसार राबित्याक आशिल्ल्यांनी Live and let live ही भावना बाळगप योग्य. केन्या, टांझानियांत मसाई जमात शिंवाच्या सानिध्यांत कितलीशींच शतकां किजिलां करनासतना आपल्यो बोकड्यो, गायो, म्हशी वांगडा रावत आयल्यात. आदि संस्कृतायेचो भाग म्हूण थारिल्ल्या दिसा शिवांची शिकार जाताली तेवूंय आतां बंद जाल्या. चड पयस वचपाची गरज ना. गुजरातेंत जुनागढ, सोमनाथ जिल्ह्यांतल्या गीर जंगल वाठारांत मालधारी, सिद्धी जमातींतले सुमारे आठ हजार लोक एसियाटीक शिवां मदीं घरांनी आपल्या गाय, म्हशी, बोकड्यां वांगडा रावतात.
रानांत मोनजातीचें खाणें पिणें, तांचे जिणेंत मनीसजातीन अतिक्रमण केलें ना, मेतेर जाले ना जाल्यार मोनजात, हती, वाग, शिंव मनशाच्या वाटेक सहसा वचनात. अदिवासींच्यो कितल्योशो पिळग्यो झारखंडांतल्या रानांत रावत आयल्यात. तांका थंयच्यान धांवडावन घालपाचो यत्न हतीनी वा हेर प्राण्यांनी केलो ना. मनीस मोनजात सहअस्तीत्वाचो तें एक आदर्श उदाहरण म्हणू येता. पूण आयज परिस्थिती बदलल्या लोक सुवार्थी जाल्यात. वाडट्या खण व्यवसायाक लागून झारखंड रिझर्वांतल्या हतींच्या सहवासाचेर प्रतिकूल परिणाम जाल्लो दिसता. आदी 700 मायज हती आशिल्ले थंय आतां फक्त 200 च्या आसपास उरल्यात हें दुर्दैव.

दीपक लाड
पर्वरी