शिकारी पक्षी

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

क्लॉड मॅके (1890-1948) हो जमैकन-अमेरिकन लेखक आनी कवी. 1920-30 च्या दशकांत हार्लेम प्रबोधन हे आफ्रिकन-अमेरिकन कला आनी साहित्याची परब मनोवपी सांस्कृतीक आनी बौद्धीक चळवळींत ताची म्हत्वाची भुमिका आशिल्ली. ताच्या वावरांत वंश, अस्मिताय, समाजीक न्याय ह्या विशयांचेर संशोधन आसा देखून ताची कविता आयज लेगीत प्रासंगीक आनी प्रभावी. क्लॉड मॅकेच्या वावराक ‘सबाल्टर्न’ सौंदर्यशास्त्राचो म्हत्वाचो वांटो मानूं येता, कारण ताणें आपल्या समाजांतले संघर्श आनी आकांक्षा उक्तावपा खातीर एक काळो मनीस आनी स्थलांतरीत म्हणून आपल्या वैयक्तीक अणभवांचो आदार घेतलो. ताच्या कविता आनी गद्यांतल्यान मुखेल प्रवाहाच्या कथनांतल्यान भायरे केल्ल्या वा प्रस्थापीत समाजान हुंवाळून उडयल्ल्या लोकांची जीण आनी भावनांचेर उजवाड पडटा. मॅकेची बरपावळ म्हणल्यार मुखेल प्रवाहांतल्या लोकांक आयकूंक येनाशिल्ल्या आवाजांक माची दिवपी सबाल्टर्न सौंदर्यशास्त्राच्या बळग्याचो पुरावो.
जिका ‘नवी निग्रो चळवळ’ अशेंय पाचारात ते हार्लेम प्रबोधन चळवळी वरवीं साहित्य, संगीत, दृश्य कला, नाट्य, नृत्य ह्या सारक्या कलात्मक अभिव्यक्तीच्या वेग-वेगळ्या प्रकारांतल्यान आफ्रिकन-अमेरिकन कलाकार आनी बुदवंतांनी वंशीक रुढिवादांक आव्हान दिवपाचो यत्न केलो आनी काळ्या अणभवांचें चड अचूक आनी विविधताय आशिल्लें प्रतिनिधित्व सादर केलें. ह्या काळांत लॅंगस्टन ह्यूज, झोरा नील हर्स्टन, क्लॉड मॅके, कावंटी कॅलन अशे जायते उल्लेखनीय लेखक मुखार आयले. हार्लेम प्रबोधन काळांत जॅझ संगिताचो जल्म जालो. फकत मनरिजवण न्हय तर संस्कृतीक अभिव्यक्तीचो तो एक प्रकार. वंशीक रुढिवादांक आव्हान दिवपाचें आनी आफ्रिकन-अमेरिकन सृजनशीलताय मनोवपाचें साधन. प्रचलीत वंशवाद आनी भेदभावाचेर जैत मेळोवन, आपली मुळावी वंशीक अभिमानाची भावना निर्माण करून हे चळवळीन फुडल्या नागरी हक्क चळवळींक वाट मेकळी केली आनी अमेरिकन संस्कृतायेंतल्या काळ्यांच्या योगदानाक व्यापक मान्यताय मेळोवन दिली.
मॅकेचे कवितेंत जमैका आनी अमेरिकेंतल्या काळ्या लोकांच्या अणभवांचेर खोलायेन केल्ल्या संशोधना वरवीं वंशीक भेदभाव, जुलूम आनी स्वताच्या सशक्तीकरणाचो सोद हे विशय दिसतात. ताच्या ह्या वावराक लागून समाजीक आनी राजकी उलथापालथीच्या काळांत आफ्रिकन-अमेरिकन लोकांक एक बळिश्ट आवाज मेळ्ळो. वंशीक उण्या दर्ज्याच्यो कल्पना ताणें न्हयकारल्यो आनी काळे संस्कृतायेची आनी दायजाची सोबीतकाय, बळगें आनी लवचीकपण आपणायलें. जमैकाचो स्थलांतरीत म्हणून मॅकेन आपले बरपावळीक आंतरराष्ट्रीय नदर हाडली. ताच्या कवितांनी कॅरिबियनांतल्या आनी अमेरिकेंतल्या काळ्या समाजा मदल्या संबंदाची बारीकसाणीन तपासणी करून आफ्रिकन डायस्पोराच्या परस्पर संबंदाचेर भर दिलो आनी एकचाराचो पुरस्कार केलो. हार्लेम प्रबोधन काळांत ताणें दिल्ल्या योगदानाचो अमेरिकन साहित्य आनी संस्कृतायेचेर व्हड परिणाम जाला, तो आयज मेरेन दिसून येता.
‘सॉंग्स ऑफ जमैका’ (1912), ‘कॉन्स्टांबे बॅलॅड्स’ (1912), ‘स्प्रिंग इन न्यू हॅम्पशर अँड अदर पोएम्स’ (1920), ‘हार्लेम शॅडोस’ (1922) हे ताचे कवितां झेले अभिजात मानतात आनी संवसारभरांतल्या विद्वान, कवी आनी वाचप्यांनी तांचो अभ्यास केला. मुखेल प्रवाहांतल्या साहित्य जगांत मान्यताय आनी तोखणाय मेळोवपी पयल्या काळ्या कवींतलो एक, आशिल्ल्या क्लॉड मॅकेच्या ह्या यशान फुडल्या पिळग्यांक काळ्या लेखकांक आनी कवींक तांचो आवाज व्यक्त करपाक आनी मनोवपाक दारां उक्तीं जालीं.
“हार्लेम शॅडोस’ हो कवितासंग्रह शारी परिस्थितींतल्या काळ्या जिविताच्या घुस्पागोंदळाचो अभ्यास करता. तातूंत मोग, इत्सा, वंशवाद आनी अस्मिताय ह्या विशयांचेर अनेक कविता आसात. ‘अमेरिका’ ही कविता अमेरिके कडेन ताचो गुंतागुंतीचो संबंद दाखयता. देशांतल्या वंशवाद आनी पाखंडीपणाचेर टिका करतना चड समावेशक आनी समतावादी समाजाची तळमळ तातूंत उक्तायल्या. ‘द लिंचिंग’ ही बळिश्ट आनी झपाटून उडवपी कविता लिंचिंगाचे कृतीचो आनी काळ्या व्यक्तींचेर जावपी हिंसाचाराचो निशेध करता. वंशीक हिंसाचारा आड ती न्यायाचो उलो मारता. ‘आवटकास्ट’ हे कवितेंत मॅके परकीपण, एकसुरेपण आनी मान्यताये खातीरचो संघर्श ह्या विशयांचेर खोलायेन बरयता. ‘द ट्रॉपिक्स इन न्यूयॉर्क’ ही कविता मॅकेच्या मूळ जमैकाची सोबीतकाय आनी जितेपण न्यूयॉर्क शारांतल्या जिविताच्या वास्तवा वांगडा जोडटा. संस्कृतीक अस्मिताय, घराची तळमळ आनी नव्या वातावरणाक अनुकूल जावपाचीं आव्हानां ह्या विशयांचेर तातूंत चिंतन आसा.
ताच्यो कांय कविता बऱ्योच गाजल्यो, ज्यो आयज लेगीत लोकप्रिय आसात. ‘इफ वी मस्ट डाय’ ही कविता घडये मॅकेची सगळ्यांत चड फामाद आनी व्हड प्रमाणांत अभ्यास जाल्ली. ती वंशीक हिंसाचार आनी जुलुमाच्या अणभवांचेर उलयता आनी संकश्टां मुखार प्रतिकार आनी स्वाभिमानाचो उलो मारता. ‘बर्ड्स ऑफ प्रे’ हीय मॅकेची एक बळिश्ट आनी उमळशीक वाडोवपी कविता जी वंशीक जुलमी समाजांतल्या काळ्या व्यक्तींच्या अणभवांनी खोलायेन पावता. सोबीत प्रतिमा आनी प्रतिकात्मक भाशेंतल्यान मॅके वंशीक हिंसाचार, जिवीत आनी प्रतिकार ह्या विशयांचेर संशोधन करता. कवितेचें नांव काळ्या लोकां आड दुस्वासाच्या वातावरणाचे संकेत दिता आनी कवितेचो स्वर थारावन फुडल्या ओळीं भितर चित्रीत केल्ल्या लागीं येवपी धोक्याची आनी संघर्शाची सुलूस दिता.
‘बर्ड्स ऑफ प्रे’ ही कविता म्हाका वर्तमाना कडेन चड लागीं हाडटा. तिचो व्यापक संदर्भ संवसारांतल्या खंयच्याय समाजा कडेन जोडूं येता, जंय एक वर्ग आपल्या फटींगपणाच्या म्हालवजार दुसऱ्या वर्गाक नाडटा आनी पिडटा. भारतीय परंपरेंत उदेल्लें ‘दलित साहित्य’ होय ह्या वैश्वीक आवाजाचो प्रतिध्वनी. हे कवितेंत शिकारी पक्षी भांडवलशायी लोभ आनी हिंसाचाराचीं प्रतिकां. आफ्रिकन-अमेरिकन काळ्या लोकांची शिकार करपी, गोऱ्या लोकांचें प्रतिनिधित्व करपी हे क्रूर पक्षी. कवितेचो अणकार करतना हांवें तांचे खातीर सुकणीं वा शेवणीं हीं उतरां मुद्दम वापरूंक नात कारण तीं दोनूय उतरां दोळ्यां मुखार एक वेगळी सुपुल्ली, सोबीत, नाजूक अशी प्रतिमा उबी करता. पक्षी हें उतर तांचें भिरांकूळ स्वरूप, तांची प्रवृत्ती चड परिणामकारक तरेन प्रदर्शीत करता. ‘तांची सावळी करता मंद/ आमच्या दिसाच्या सुर्याचो उजवाड,’ ह्यो प्रतिमा कवितेचो फुडलो मूड थारायतात. ‘उडटात ते धाक घालीत,/घातकी दोळ्यांनी कश्टकऱ्यांचेर नदर दवरित,/ तांचे खासा आलाशिऱ्याचे सुवाती वयल्यान – शिकारी पक्षी’. ह्या ओळींनी तांची समाजीक सुवात आनी चारित्र्य हांचें दर्शन घडटा, जाल्यार ‘चेंचतात आमकां भियेवन दुबळेपणान शरण येवंक,’ ह्यो ओळी काळ्या समाजाक सकयल उडोवन ताचें शोशण जाता हाचें दुखेस्त सत्य उक्तें करतात. कवितेच्यो निमाण्यो चार ओळी हे शिकारी पक्षी कितले रानवटी आनी हेरांच्या रगताक आशेल्यात हो भाव दाखोवपी. हिंसाचारा बगर कशें जगप हें वळखूंक येनाशिल्लो, शिकारी पक्षांच्या रुपांतलो गोरो भांडवलदार वर्ग आपल्या सुवार्था खातीर हेरांचो सदांच बळी दिता अशें अनुमान काडून ही कविता सोंपता.
शिकारी पक्षी
तांची सावळी करता मंद
आमच्या दिसाच्या सुर्याचो उजवाड,
झुंडींनी वतना ते मळबांतल्यान,
उंच सुरक्षीत, खोशेच्यो हुयेल्यो मारीत,
घुघमा वरी गोबरी
आपलीं पांखां फडफडायत.
धांवडायत धर्तरेच्या गावपी
सुकण्यांक भंयान
आधाशीपणान प्रेरीत,
उडटात ते धाक घालीत,
घातकी दोळ्यांनी
कश्टकऱ्यांचेर नदर दवरीत,
तांचे खासा आलाशिऱ्याचे
सुवाती वयल्यान – शिकारी पक्षी.
निश्चीत बळग्यान मारतात झोंपय
ते सकयल लुटी खातीर,
आनी रोमतात आपलीं दावखुलां
आमच्या रगताळिल्ल्या मासांत.
चेंचतात आमकां
भियेवन दुबळेपणान शरण येवंक,
आनी ओडटात
आनी पिंजतात थांबनासतना,
उग्र खोशेन
कुरूप पांखां फडफडायत,
आनी भरतात
आमचीं रगताळिल्लीं काळजां
तांच्या पोटांच्या खळयांनी.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233