लोखणी पांदऱ्यांतलो शींव

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

झीम हिकमेत (1902-1963) हो तुर्कीचो नामनेचो कवी आनी नाटककार. अभिनव साहित्यशैली आनी समाजीक न्याया विशींचे वचनबद्धते खातीर नामना मेळिल्लो हो पयलो आर्विल्लो तुर्की कवी अशें ताचें वर्णन करतात. तेन्ना ऑटोमन साम्राज्याचो भाग आशिल्ल्या थेसालोनिकी शारांत (सद्या ग्रीसांत) जल्मल्लो नाझीम मध्यमवर्गीय कुटुंबांतलो. ताचो बापूय सरकारी अधिकारी, आवय पोलिश वंशाची. ल्हानपणा सावन ताचो वेगळ्या वेगळ्या संस्कृतीक प्रभावां कडेन संपर्क आयिल्लो आनी ताका साहित्याची आवड निर्माण जाली. हायस्कुलाच्या काळांत ताणें कविता बरोवंक सुरवात केली. ताच्या सुरवेच्या काव्य प्रभावांत फ्रँच प्रतीकवाद आनी रशियन फ्युचरवाद हांचो आस्पाव जाता. ताणें रशियन कवी व्लादिमीर मायकोव्हस्कीच्या कवितांतल्यान प्रेरणा घेतली, जाच्या क्रांतीकारी आनी समाजीक नदर आशिल्ले कवितेचो हिकमेताचे स्वताचे कला आनी राजकीय उदरगतीचेर परिणाम जालो.
हिकमेताचे कवितेचें खाशेलपण म्हणल्यार ताची सुलभ भास, प्रभावी प्रतिमा आनी भावूक स्वर. मुक्त छंद आनी कथात्मक काव्य ह्या सारक्या विंगड विंगड काव्यरुपांचो आनी तंत्रांचो ताणें प्रयोग केलो. वैयक्तीक अणभवांक समाजीक आनी राजकीय निरिक्षणा वांगडा मेळवन, तें खोलायेन अंतर्निरिक्षणात्मक थरार व्हरून मोग, सैम, समाजीक अन्याय, राजकीय जुलूम, मनशाची स्थिती ह्या सारक्या विंगड विंगड विशयांचेर ताणें बरयलें. कामगार वर्गाच्या संघर्शाचो खोलायेन हुस्को आशिल्ल्यान तांच्या कश्टां विशीं आनी आकांक्षांचेर ताणें खूबदां बरयल्लें. दिसपट्टे जिणेची सोबीतकाय मनयतना समाजांतली असमानताय आनी अन्याय हांचेर ताणें टिका केली.
हिकमेताच्या राजकी वावराक लागून आनी तुर्की सरकाराचेर उक्ती टिका केल्ल्यान ताका जायते फावटीं बंदखणींत दवरलो. बंदखणींत आसतना ताणें कांय बळिश्ट आनी प्रभावी कविता बरयल्यो. 1951 त हिकमेताक कम्युनिस्ट विचार आनी वावराक लागून 28 वर्सां बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. सुमार 13 वर्सां तो बंदखणींत रावलो, त्या काळांत ताणें कविता बरोवपाचें काम चालूच दवरलें. 1955 त आंतरराष्ट्रीय दबाव आनी निशेधाक लागून ताची बंदखणींतल्यान सुटका जाली. पूण ताका तुर्कस्तान सोडचें पडलें आनी आयुश्यभर तो वनवासांत रावलो. सुटके उपरांत तो सोव्हिएत युनियनांत रावलो आनी थंय ताणें बरोवप आनी उजवाडावपाचें काम चालूच दवरलें. ताका जायते फावटीं साहित्याच्या नोबॅल पुरस्कारा खातीर नामांकन मेळ्ळें. ताच्या कवितांचो जायत्या भाशांनी अणकार जालो आनी संवसारभर तांकां मान्यताय मेळ्ळी. तुर्कस्तानांतल्यान कुडीन गैरहाजीर आसून लेगीत हिकमेत देशांतलो एक बळिश्ट साहित्यीक आनी राजकीय व्यक्ती आशिल्लो आनी ताच्या कृतींनी जायत्या कलाकारांक, लेखकांक आनी कार्यकर्त्यांक प्रेरणा मेळ्ळी. तुर्कस्तानांत आनी भायर ताच्यो कविता व्हड प्रमाणांत वाचतात, मनयतात आनी मनीसपण, न्यायाचो कवी म्हूण ताचें आयज मेरेन प्रभावी आसा.
ताचीं नाटकांय बरीच लोकप्रिय आसात. ‘काफातासी’ (स्कल – कवटी) ह्या सुरवेच्या नाटकांत मोग, विश्वासघात आनी मनशाचे स्थिती ह्या विशयांचेर संशोधन केलां. ही ताची एक प्रयोगीक कृती. ‘बिर गुन टेक बाशीना’ (वन डे अलोन- एक दीस एकलो) ह्या नाटकांत गजबजिल्ल्या शारांत येवपी एकसुरेपणाचेर भर दिला. ‘फेरहांगी शेलर’ (समथिंग लायक दॅट – तशेंच कितें तरी) ही हिकमेताची एक उत्कृश्ट कलाकृती जातूंत तुर्की बंदखणींतल्या कैद्यांचें जिवीत दाखयलां. ‘याशामक गुझेल शे बे कार्देशिम’ (टू लिव्ह इज ब्युटीफुल, ब्रदर – जिवीत सुंदर, भावा) ह्या नाटकांत व्हड मंदीच्या काळांत कामगार वर्गाचे संघर्श आनी समाजीक असमानताय सोडोवपाक मजूर चळवळीची भुमिका हांचो अभ्यास केला. “शेय बेरेद्दीन देस्तानी’ (एपिक ऑफ शेय बेरेद्दीन- शेय बेरेद्दीनचें म्हाकाव्य) हें इतिहासीक नाटक पंदराव्या शेंकड्यांतल्या ऑटोमन इतिहासांतल्या शेय बेरेद्दीन ह्या क्रांतीकारी व्यक्तीचें जिवीत आनी संघर्शा भोंवतणी घुंवता. तलत हलमन आनी जेन वॉर्नर हांणी इंग्लीशींत अणकारीत केल्लें हें म्हाकाव्य पारंपारीक अर्थान नाटक नासलें तरी हिकमेताची एक म्हत्वाची साहित्यकृती. ‘कनली निगार’ (ब्लडी निगार – रगतभरीत निगार) ह्या नाटकांत तुर्कीच्या गांवांतल्या सत्तेची आनी गती आनी बायलेच्या खुनाच्या परिणामांची तपासणी केल्या.
2006 वर्सा बेंगलोर शारांत म्हाका तुर्कीचो वास्तुकार, इतिहासकार, कवी आनी लेखक, सेंगीझ बेकताश हाचे वांगडा कांय दीस सारपाची आनी ताची मुलाखत घेवपाची संद मेळ्ळी. विसाव्या शेंकड्यांत तुर्की देशांतले आर्विल्ले वास्तुकलेचो एक मुखेल आशिल्ल्या बेकताशान तुर्की वास्तुकलेच्या मळार एक गिरेस्त दायज सोडलां. ताका 1999 वर्सा वास्तुशास्त्राचो आगा खान पुरस्कार मेळिल्लो. ताणें हिकमेताच्या कवितांची म्हाका खोलायेन जाण दिली. 2020 वर्सा तो संवसाराक अंतरलो. तो मरसर आमचो नेमान संवाद चलतालो. 2011 त त्याच वर्सा उजवाडाक आयिल्लो ‘पोएम्स ऑफ नाझीम हिकमेत’ हो कवितासंग्रह ताणें म्हाका धाडून दिल्लो आनी तो वाचतना तुर्की संस्कृताय आनी इतिहासाचो खोलायेन अभ्यास आशिल्ली हिकमेताची कविता ताच्या देशाच्यो शिमो हुपून वेगळी वेगळी संस्कृतीक फाटभूंय आशिल्ल्या लोकां कडेन कित्याक लागून प्रतिध्वनीत जाता हें म्हाका समजलें.
1939 वर्सा उजवाडाक आयिल्ल्या ‘ह्यूमन लॅंडस्केप्स’ संग्रहांत हिकमेतान मनशाचे स्थिती विशींचे अणभव आनी इतिहास, मिथक आनी स्वताची राजकी नदर उक्तायल्या. ‘थिंग्स आय डिडन्ट नो आय लवड’ 1957 वर्सा उजवाडाक आयिल्लो जो ताणें बंदखणींत बरयल्लो आनी तातूंत चिंतनशील स्वरांत मोग, सैम आनी स्वातंत्र्याची तळमळ ह्या विशयांचेर कविता आसात.’ ‘लायफस गुड, ब्रदर’ ह्या हिकमेताच्या मरणा उपरांत 1965 वर्सा उजवाडाक आयिल्ल्या संग्रहांत निर्वासितपणांतल्या वर्सांनी बरयिल्ल्यो कविता. कश्ट आनी राजकी अस्थिरतायेचे जिणेंत लेगीत ताचो अखंड आशावाद आनी जिणे विशींचो मोग प्रदर्शीत करतात. हिकमेताच्या साहित्यीक दायजांत फकत ताच्या काव्यात्मक वावराचोच न्हय तर ताचें धैर्य, आवड आनी मनीसपणाच्या मुल्यां कडेन अखंड समर्पण हांचो आस्पाव जाता.
‘लोखणी पांदऱ्यांतलो शींव’ (Lion In An Iron Cage) ही ताची कविता तुर्की कम्युनिस्ट पार्टीचो तेन्नाचो फुडारी इस्माइल बिलेन हाचेर तो स्वता बंदखणींत आसतना बरयल्ली. ती कवीचो स्वताचो अणभव आनी पिडिल्ल्या लोकांची दुर्दशा दाखोवपी एक बळिश्ट रुपक. लोखणाच्या पांदऱ्यांत बंदिस्त आशिल्ल्या शींवाची प्रतिमा स्वातंत्र्य काडून घेवन बंधनकारक जिवीत जगपाक लायिल्ल्या मनशाचें प्रतिनिधित्व करता. शींव हें बळ, भव्यताय आनी सैमीक सोबीतकाय हांचें प्रतीक जाल्यार लोखणाचो पांदरो शींवाची तांक आनी सैमीक वृत्ती हांचेर मर्यादा घालपी मर्यादा आनी जुलमी परिस्थिती हांचें प्रतीक. जितीं- जिवीं वर्णनां आनी मार्मीक भाशेंतल्यान हिकमेत शींवाची स्वातंत्र्याची इत्सा आनी बंदखणी आड ताचो संघर्श उक्तायता. ‘तिख्याच्या दोन नागड्या खंजिरां वरी लखलखतात ते रागान,’ अशें वर्णन केल्ले शींवाचे दोळे ताचो निर्धार आनी बंधनाक न्हयकार दिवपी आत्मो दाखयतात. स्वातंत्र्याची तळमळ आनी संकश्टां मुखार लेगीत तिगून उरपी भावना हांचे भोंवतणीं कवितेचो केंद्रीय विशय घुंवता. लोखणाच्या पांदऱ्याचें चित्रण राजकीय, समाजीक वा वैयक्तीक अशा खंयच्याय प्रकारच्या जुलुमाचें रुपक म्हणून केलां. ही कविता आपल्या तात्काळ संदर्भा भायर वचून बंदखणी आड मनशाच्या संघर्शाचें आनी मुक्तीच्या तळमळाचें सार्वत्रीक प्रतीक जाता. जुलूम अणभवल्ल्या वा ताचे साक्षी जाल्ल्या वाचप्यां कडेन ही कविता प्रतिध्वनीत जाता आनी मनशाची स्वातंत्र्याची अंतर्निहीत इत्सा याद करून दिता.
लोखणी पांदऱ्यांतलो शींव
पळय तो शींव त्या लोखणी पांदऱ्यांत,
पळय खोल ताच्या दोळ्यां भितर:
तिख्याच्या दोन नागड्या खंजिरां वरी
लखलखतात ते रागान.
पूण तो होगडायना आपली प्रतिश्ठा
जरी ताका राग
येता आनी वता
वता आनी येता
मेळची ना तुमकां सुवात पटो बांदूंक
ताचे जाड, केंसाळ आयाळी भोंवतणीं
चाबकाच्यो मावो जरी
लासून काडटात ताची हळदुवी फाट
ताचे लांब पांय
पातळटात आनी बदलतात
दोन तांब्याच्या दावखुलांनी.
ताचे आयाळी वयले केंस
रावतात उबे एक एक करून
ताचे अभिमानी तकले भोंवतणीं.
ताचो दुस्वास
येता आनी वता
वता आनी येता…
होंवरेंचे वणटीर पडिल्ली
म्हज्या भावाची सांवळी
हालता वयर आनी सकयल
वयर आनी सकयल

शैलेंद्र मेहता
98206 54233