भांगरभूंय | प्रतिनिधी
वर्णभेद निर्मुलना खातीर शाळेंत केल्लो प्रयोग : 1968 त अमेरिकेंत वर्णभेदाविरोधान झुजपी मार्टीन लुथर कींग हांची हत्त्या जाली. एका मुळाव्या शाळेंत शिकोवपी जेन एलियोट नांवाच्या एके शिक्षिकेन आपले शाळेंत शिकपी 8-10 पिरायेंतल्या विद्यार्थ्यांक वर्णभेद कित्याक वायट हें शिकोवपाचो यत्न करपाक एक प्रयोग करपाचें थारायलें. तिच्या शाळेंत काळी आनी गोरी चामडेचीं अशीं दोनूय तरेचीं भुरगीं येतालीं. निळ्या दोळ्याचीं भुरगीं (गोरी चामडेचीं) स्वताक उच्च समजतालीं आनी तपकिरी दोळ्याच्या भुरग्यांक (काळ्या चामडेच्या) उणाक वागयतालीं. तिणें तपकिरी रंगाच्या आनी निळ्या रंगाच्या दोळ्यांच्या भुरग्यांचे दोन पंगड केले. तिणें भुरग्यांक फटीचे सांगलें, आपणें केल्ल्या विज्ञानीक प्रयोगा प्रमाणें तपकिरी दोळ्यांचीं भुरगीं शिकपाक हुशार आसतात आनी दुसऱ्या पंगडांतल्या भुरग्यां परस चाली रितीन चड बरी आसात. अशे तरेन तिणें रंग-वर्णा भितर उच्च नीच असो भेदभाव करपाची गरज ना हें भुरग्यांक पटोवन दिवपाचो यत्न केलो आनी तें बरे प्रमाणांत भुरग्यांक पटलेंय बी. पूण भुरग्यां मदीं असलो प्रयोग केलो म्हूण जायते जाणांनी (चड करून गोऱ्या लोकांनी) तिचेर अनैतीक प्रयोग करपाचो आळ घालो.
युसीएल्ए स्किझोफ्रेनिया दुयेंतीचेर केल्लो प्रयोग
1983 वर्सा लॉस एंजलिस हांगासरच्या कॅलिफॉर्निया विश्वविद्यालयांत ( UCLA – University of California at Los Angeles) मायकल गिटलीन आनी केथ न्युचटेरीयन हांणी स्किझोफ्रेनिया ह्या मानसीक दुयेंसाचेर संशोधन सुरू केलें. स्किझोफ्रेनिया ह्या मानसीक रोगांत दुयेतींक भास वो भ्रम जातात जे खातीर तो गोंदळटा आनी ताचो परिणाम ताच्या सदचे जिणेचेर जावन ताच्या वर्तणूक वेवस्थीत जायना. ते दुयेंस नियत्रणांत दवरपा खातीर तांकां जल्मभर वखद घेवचें पडटा. वखद घेवपाचें मदींच बंद केल्या ते दुयेंस परत उचकता.
आपल्या प्रयोगा खातीर तांणी शेंकड्यांनी दुयेंतींक आस्पावन घेतलें आनी जायते जाणांचें वखद तांणी बंद केलें जे खातीर तांचें दुयेंस परत वयर सरपाक लागलें. प्रयोग करतना दोतोरांनी आपल्या प्रयोगांत वांटेकार जावप्याची वेवस्थीत काळजी घेवची पडटा. तांचेर जावपी परिणामाच्यो नोंदी वेवस्थीत दवरून तांकां कितेंय त्रास जाताशे दिसल्यार आपले प्रयोग बंद करचे पडटात. पूण हे गिटलीन आनी न्युचटेरीयन करपाक हलगर्जीपणा केलो आनी निमाणें वखद बाद जावन स्किझोफ्रेनिया दुयेंस बळाविल्ल्यान आंतोनियो लामाडरिड नांवाच्या एका वांटेकारान बिल्डींगेच्या णव्या माळये वेल्यान उडी मारून जीव दिलो. ते खातीर ताका आपले प्रयोग बंद उडोवचे पडले तशेंच तो आंतोनियो आत्महत्या केसी खातीर कायद्याच्या कचाट्यांत लेगीत सांपडलो.
स्टॅनफॉर्ड बंदखणींतलो प्रयोग
स्टॅनफॉर्ड विश्वविद्यालयाच्या
मानसशास्त्रीय शाखेंत केल्लो इतिहासांतलो सगळ्यांत कुप्रसिध्द असो मानवी प्रयोग. स्टॅनफॉर्ड विश्वविद्यालयाच्या मानसशास्त्रीय शाखेंचो प्राध्यापक फिलीप झिम्बार्डो हांणी ऑगस्ट 1971 ह्या वर्सा तो केल्लो. ह्या प्रयोगाचें प्रयोजन म्हणल्यार कैदी आनी बंदखणींतले रखवालदार हांचे मदीं जावपी संघर्शाचीं कारणा सोदून काडप आशिल्लें.
स्टॅनफॉर्डच्या विश्वविद्यालयांत तळघरांत बंदखणी सारकें दिसपी वातावरण केल्लें. मानसशास्त्रीय प्रयोगांत वांटेकार जावपाक जे दादले मनीस जाय आशिल्ले तांकां दिसवड्याक पंदरा डॉलर दितले अशी जायरात दिवन चोवीस जाणांक तांणी निवडिल्ले, तातूंतल्या कांय जाणांक रखवालदार आनी उरिल्ल्यांक कैदी अशी भुमिका दिल्ली. तांकां ती भुमिका करपाक कपडेय तशेंच शिंविल्ले. प्रयोग सुरू करतना तांणी तें नाटक इतलें रंगयिल्लें की कैद्याच्या भुमिकेंतल्या वांटेकारांक कांयच कल्पना दिनासतना थंयच्या थळाव्या पालो आल्टो पुलिसांक तांच्या घरा धाडून त्या वांटेकारांक अटक केल्ले आनी पुलीस स्टेशनाचेर हाडून तांचेर फटीचो गुन्यांव दाखल करून तांकां बंदखणींत हाडून सोडिल्ले. मागीर तांकां कैद्यांचे कपडे घालपाक दिवन तांचेर एक नंबराचो बिल्लो लायिल्लो ज्या नंबरान तांकां उलो मारपाक रखवलादारांच्या भुमिकेंतल्या वांटेकाराक सांगिल्लें. ज्या लोकांक रखवालदार म्हूण भुमिका दिल्ली तांणी ती चडूच गंभीरतायेन मनार घेतली आनी कैद्यांच्या भुमिकेंतल्या मनशांक चडूच छळपाक सुरवात केली. आनी ते वटेन ते बाबडे कैद्याच्या भुमिकेंत आशिल्ले तांणीय बी तो छळ सोंसून घेतलो. तो मानसीक छळ त्या कैद्यांच्यान सोंसूंक नजो जावन जायतेजाण खचूंक लागले म्हूण प्राध्यापक फिलीप झिम्बार्डो हांकां तो प्रयोग सव्या दिसाच तात्काळ बंद करपाक लायलो. जेन्ना एखादे व्यक्तीक अधिकार दिले जाल्यार ती व्यक्ती त्या अधिकारांचो पुरेपूर उपेग करून आपल्या हाता सकयल्या व्यक्तीक कसो धारेर धरपाक शकता हें त्या प्रयोगांतल्यान सिध्द जालें. वांटेकारांक कल्पना दिनासतना जायत्यो गजाली तांणी केल्यो जे खातीर तांकां मानसीक आनी भावनीक यातना भोगच्यो पडिल्ल्यो म्हूण त्या प्रयोगाचेर खूब टिका जाली.
द गुड समरितान प्रयोग
बायबलांत समरितान म्हणल्यार उदार आनी परोपकारी वर्तन करपी मनीस जो, लोकांक मदत करता आनी गरजवंताक गरजेक पावता. प्रिन्सेटन विश्वविद्यालयांत 1970 वर्सा जॉन डार्ली आनी डॅनिएल बॅटसन एक प्रयोग करपाचो थारायलो जेवरवीं लोक दुसऱ्यांक मनासावन मदत करपाक कितले उत्सूक आसतात हाचो निश्कर्श काडप हो ताचो उद्देश आशिल्लो. त्या प्रयोगांत 40 विद्यार्थ्यांक निवडले जांणी एक बरो मनीस म्हणल्यार तांचे मतान कितें हाचेर एक ल्हानशें उलप करपाचें आशिल्लें. ह्या प्रयोगांत वेंचिल्ले सगळे वांटेकार हे प्रिन्सटन थियोलोजिकल सेमिनारीचे वांगडी आशिल्ले. प्रयोगा मजगतीं तांकां उलप दिवपाक ज्या सुवातीर आपयिल्ले थंय वचपाचे वांटेर तांणी एक कलाकार पेरिल्लो जो जिवाक त्रास जाल्ल्याचे (पोटांत कळो येवन तो वाटेर पडून वळवळटालो) नाटक करतालो. पूण बरे कशें वागप हाचें सेरमांव लोकांक दिवपाक वचपी त्या वांटेकारांनी, सुवातेर बेगीन पावपाच्या गडबडींत त्या मनशा कडेन सरळ सरळ आडनदर केली आनी ताका थंयच त्रासांत सोडून ते आपल्या वाटेक लागले. कांय वांटेकार तर अक्षरशः ताका माडोवन मुखार गेले. प्रयोगांत भाग घेतिल्ले थोडेशेच वांटेकार थंय थांबले आनी तांणी ताका मदत केली. त्या प्रयोगांत वांटेकार जाल्ल्याची परवानगी घेवंक नाशिल्ल्यान प्रयोगकर्त्यांचेर मात्शी टिका जाली. पूण मनीस आपल्या स्वार्था खातीर कितल्या थरार वचपाक (समाज जांका परोपकारी आनी दयावंत समजता ते लेगीत) शकता हें तातूंतल्यान समजून आयलें.
अशे संशोंधनांतल्या प्रयोगांत जावपी कसलेय तरेच्या अनैतीक प्रकारांक आळो घालपा खातीर अमेरिकन मानसशास्त्रीय असोशिएशनान 1953 वर्सा पयलेफावट मानसशास्त्रांत जावपी संशोधनातल्या प्रयोंगा खातीर कांय नैतिकतेचे नेम घाले जातूंत आयज मेरेन सुदारणा जायत आसात. सद्या वापरांत आशिल्ली नेमावळ 2002 घाल्ली जातूंत 2016 वर्सा परत सुदारणा केल्या. तातूंत वांटेकारांची परवानगी घेवप, म्हायती गोपनीय दवरप, तांकां कसलीय शारिरीक वा मानसीक लुकसाण जावपाक दिवप ना तशेंच मानवी हक्कांचे उल्लंघन जावपाक दिवप ना अशे तरेचे नेम आसात. मनश्यावांगडा जनावरांचेरूय अत्त्याच्यार जावचोना हाचीय खबरदारी तांणी घेतल्या.
पूण तरीय आसतना मानसशास्त्रांतले कांय प्रयोग हे वांटेकारांक काळखांत दवरुनच केल्यार सारकें सिध्द जावंक शकतात म्हूण कितेंय तरी वाट काडून तसले प्रयोग खंय ना खंय तरी जातातच. हालींच घडिल्ली ताजीच देख म्हणल्यार 2012 त फेसबुक ह्या इलॅक्ट्रॉनिक सामाजिक माध्यमांतल्यान केल्लो प्रयोग. अदमाशे 7 लाख फेसबूक वापरप्यांचेर हे प्रयोग केल्लो जांचेर विंगडविगंड मजकुराचो कसो परिणाम जावपाक शकता हाचो अभ्यास केल्लो. वेगवेगळ्या विशयाचे आदारीत सकारात्मक तशेंच कांय न्हयकारात्मक तरेचो मजकूर आशिल्लीं चित्रां, चलचित्रां तांच्या वॉलाचेर पोस्ट केल्लीं आनी तांणी केल्ल्या कमेन्टांतल्यान तांच्या भावनीक स्थितींत जावपी फरकाची नोंद तांच्या कमेंटावेल्यान घेतिल्ली. तांच्या निश्कर्शाप्रमाण तांकां समजलें की ते फेसबुकाचेर कितें पळयतात वो वाचतात तांच्या भावनीक स्थितींत खुबच फरक पडटा. पूण ह्या प्रयोगा खातीर फेसबुकाचेर जायती निंदा जाली, तांच्या नैतिकतेचेर प्रस्न विचारलो आनी
जायते जाणांनी तर “फेसबुका सारक्या सामाजीक माध्यमाचेर हो जो प्रकार
जालो तो भंयाचो आसा जे खातीर
फेसबुकाचेर विस्वासलेगीत दवरप कुस्तार.” अशें भाश्य केलें.
आमच्या नकळत अशे जायते प्रयोग आमच्या आशीकुशींक घडटाच आसतले. व्यक्तीच्या जिणेंत गोपनीयता उरप आताच्या काळांत सामकी कठीण. आमीय बी अशेच नकळत केन्नाय कोणाच्याय प्रयोगाच्या भकीक पडूंक शकतात म्हूण असल्या गजालींची आमकां मात्शे तरी ज्ञान आसप गरजेचें. ते खातीर दरेकल्यान दोळे उगडे दवरुन आनी जागरुतेन जिवीत उजार करपच योग्य.
मंजुषा सिनाय तळावलीकार
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
