मराठी खलनायकांचो बादशाह : निळू फुले

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

अंधश्रद्धा निर्मूलन, हमाल पंचायत, सत्यशोधक चळवळ, दलीत- आदिवासी- ग्रामीण साहित्य आदीं कडेन ताचो खूब लागींचो संबंद आशिल्लो.

कलाकार

करारी आवाजांत मराठी, हिंदी सिनेमांनी, रंगमाचयेर वास्तववादी खलनायक साकार करपी निळू फुले उर्फ निळकंठ कृष्णाजी फुले हांचो जल्म 25 जुलय 1931 दिसा पुण्यां जालो. बापूय कृष्णाजी लोखण आनी भाजी विकून कुटुंबाचें पोट भरतालो. निळू फुलेन मॅट्रीक मेरेन शिक्षण घेतिल्लें. फुलांचे बागायतींत तांणी पदविका मेळयिल्ली, पूण तरणाटे पिराये सावन ताका अभिनयाची आवड आशिल्ली.  शिवाजी मराठा हायस्कुलांत निळूभाऊ शिकतालो, तातूंत जेश्ट गीतकार, कवयित्री शांताबाई शेळके मराठी शिकयताली. मराठी सोडून हेर खंयच्याच विशयांत फुलेक रुची नाशिल्ली. म्हूण तो केन्नाच शांताबाईलो वर्ग चुकय नाशिल्लो. शांताबाई शाळेंत परकी भाशांतल्यो बऱ्यो काणयो सांगताली. त्यो निळू फुलेक खुब आवडटाल्यो. मेपासॉ, मॅक्झिम गोर्की ही नांवां ताणें शांताबाईं कडल्यानूच आयकलीं. तांच्या शिक्षणीक संस्कारांतल्यान निळूभाऊक कथा, कादंबरी आनी सिनेमां विशीं आवड निर्माण जाली. फुडें ताणें जिवितभर वाचपाची आवड सोडली ना.

तरणाटे पिरायेर पुण्यांतल्या भारतीय सशस्त्र दळाच्या वैजकी म्हाविद्यालयांतले बागेंत निळूभाऊ माळी म्हणून म्हयन्याक 80 रुपये पगाराचेर काम करतालो. ह्याच सुमाराक तो राष्ट्र सेवादलाच्या संपर्कात आयलो तेन्ना म्हयन्याच्या पगारांतले 10 रुपया दलाच्या वावराक दितालो. राष्ट्र दलाच्या कला पथकांत काम करतना म्हालगडे लेखक वसंत बापट, पु. ल. देशपांडेच्या संपर्कांत आयलो. खरें म्हणल्यार निळूभाऊक माळी म्हणून फुडें काम करपाची इत्सा आशिल्ली. तो फुल झाडांची नर्सरी सुरू करपाचोय विचार करतालो. पूण घरची अर्थीक स्थिती बिकट. नर्सरी खातीर लागपी भांडवल नाशिल्ल्यान ताका ती कल्पना सोडची पडली. सेवा दलांत काम करतना तागेली वाचनाची आवड अदिक वाडली. रवींद्रनाथ टागोर हांच्या साहित्याचो ताचेर प्रभाव पडलो. उद्यान हें नाटकूय ताणें ह्याच काळांत बरयलें. 1957 वर्साचे लोकसभा वेंचणुकेंत ताणें सेवा दलाच्या कलापथका खातीर ‘येरा गबाळ्याचे काम नाही’ हें लोक नाट्य बरोवन सादर केलें. ताका लागून 

निळूभाऊक नामना मेळ्ळी. इतलेंच न्हय तर तागेली अभिनय कुशळटाय रसिकांक जाणवली. उपरांत  पु. ल. देशपांडेल्या ‘पुढारी पाहिजे’ ह्या नाटकांत ‘रोंगे’ची भूमिका साकारून निळूभाऊन नाट्य रसिकालें लक्ष आकर्शीत केलें. ‘कथा अकलेच्या कांद्याची’ लोक नाट्यांतल्या भूमिकेक लागुन निळूभाऊ खऱ्या अर्थान कलाकार म्हणून मुखार आयलो. ह्या लोकनाट्याचे दोन हजारां परस चड प्रयोग जाले. ह्याच नाटकाक लागून ताका ‘एक गांव बारा भानगडी’ (1968, दिग्दर्शक अनंत माने) ह्या मराठी चित्रपटांत भुमिका मेळ्ळी. हो तांचो पयलो चित्रपट. तातूंतली ‘झेले अण्णा’ ह्या खलनायकाची भुमिका खूब लोकप्रीय जाली. विजय तेंडुलकराच्या सखाराम बाईंडर (1972, दिग्दर्शक कमलाकार सारंग) नाटकांतली तागेली खलनायकाची भुमिका खूब प्रभावी जाली. 

पुढारी पाहिजे, बिनबियांचे झाड, कुणाचा कुणाला मेळ नाही, कथा अकलेच्या कांद्याची, लवंगी मिरची कोल्हापूरची, मी लाडाची मैना तुमची, राजकारण गेलं चुलीत… ताणें ह्या सगल्या लोकनाट्यांनी अभिनय केल्लो, त्या काळांत ती खूब गाजिल्लीं. निळूभाऊ 40 वर्सां चित्रपट उद्देग आनी नाट्य मळार सक्रीय आशिल्लो. तागेल्या कारकिर्दींत ताणें 140 परस चड मराठी फिल्मांनी आनी 12 हिंदी फिल्मांनी अभिनय केला. सामना (1975, दिग्द. जब्बार पटेल), सिंहासन (1980, दिग्द. जब्बार पटेल), शापित (1984, दिग्द. राजदत्त), पुढचं पाऊल (1989, दिग्द. राजदत्त) हातूंतल्यो तांच्यो भुमिका खासा म्हत्वाच्यो मानतात. सामनांतल्या ‘हिंदूराव धोंडे पाटील’ ह्या पात्रा वरवीं निळूभाऊन  खलनायकाची स्वतंत्र शैली तयार केल्ली. तागेली जरब-युक्त शब्दफेक, भेदक नदर, कुडीची भास हें सगले अभिनय गुण त्या पाताळयंत्री, क्रूर हिंदूराव धोंडे पाटील भूमिके खातीर पूरक आशिल्ले. ते भायर सोंगाड्या (1970, दिग्द. गोविंद कुलकर्णी), पिंजरा (1972, दिग्द. व्ही. शांताराम), हऱ्या नाऱ्या जिंदाबाद (1972, दिग्द. गोविंद कुलकर्णी), वरात (1975), भिंगरी (1979, दिग्द. सुषमा शिरोमणी), जैत रे जैत (1977, दिग्द. जब्बार पटेल), नाव मोठं लक्षण खोटं (1977, दिग्द. अनंत माने), पटली रे पटली (1991, दिग्द. गिरीश घाणेकर), एक होता विदूषक (1992,दिग्द. जब्बार पटेल) आदी मराठी चित्रपटांतल्यो तशेंच सारांश (1984, दिग्द. महेश भट्ट), मशाल (1984, दिग्द. यश चोप्रा), प्रेम प्रतिज्ञा (1989, दिग्द. बापू), कुली (1983, दिग्द. मनमोहन देसाय), दिशा (1990, दिग्द. सई परांजपे), नरम गरम (1981, दिग्द. बासू चॅटर्जी) आदी हिंदी सिनेमांतल्यो तागेल्यो भूमिका गाजल्यो. 

सूर्यास्त, सखाराम बाईंडर, जंगली कबुतर, बेबी, रण दोघांचे हीं नाटकां लोकप्रीय थारलीं. गोष्ट छोटी डोंगराएवढी (2009 दिग्द. गिरीश कुलकर्णी) हो तागेलो निमाणो  चित्रपट. तांच्यो चडश्यो भूमिका खलनायकाच्यो आशिल्ल्यो. हे सिनेमा पयलीं गांवच्या जात्रांनी दाखयताले. त्या वेळार बायलो निळूभाऊची पड्ड्यार एंट्री जाली काय ताका अक्षरशा गाळी संवताल्यो. ही तांकां अभिनया खातीर मेळिल्ली खरी पावती. निळूभाऊ एक फावट कोल्हापूरांतल्या इश्टा कडेन जेवपाक गेल्लो. त्या इश्टाचे आवयन जेवणाचें ताट उखल्लें आनी असल्या मनशांक परत घरांत हाडूं नाका अशें सांगलें. 

निळूभाऊन जायत्या चित्रपटांतल्यान समाजातल्या वायट प्रवृत्तींचे दर्शन घडयिल्लें. संवादफेकीत आशिल्ली जबरदस्त धार, उपरोधक हास्य, आनी दोळ्यांतल्यान व्यक्त जावपी क्रूर भाव हाका लागुन तो बऱ्यातलो बरो खलनायक थारलो. हिंदीतूय ताणें अमिताभ बच्चना वांगडा ‘कुली’, अनुपम खेरा वांगडा ‘सारांश’, दिलीप कुमारा वांगडा ‘मशाल’, कमल हासना वांगडा ‘जरा सी जिंदगी’  आमिर खाना वांगडा ‘कयामत से कयामत तक’ सारक्या सिनेमांनी काम केलां. मराठी सिनेमांतलो ठसकेबाजपणा हिंदींत मेळना हें कळटकूच ताणें हिंदी सिनेमांत काम करप सोडलें. 

ताच्या कारकिर्दीची आनीक एक बाजू, जी अभिनया इतलीच म्हत्वाची आशिल्ली, ती म्हणल्यार समाजीक चळवळींनी ताचो सक्रीय वांटो. अंधश्रद्धा निर्मूलन, हमाल पंचायत, सत्यशोधक चळवळ, दलीत- आदिवासी- ग्रामीण साहित्य आदीं कडेन ताचो खूब लागींचो संबंद आशिल्लो. जिण सोंपमेरेन ताणें आपली घट्ट विण पुरोगामी चळवळी कडेन कायम दवरली. निळू फुले हो फकत एक नट न्हय, तर समाजीक प्रस्नांचेर खरपणान उपोवपी विचारवंत आशिल्लो. ताणें जायतीं व्याख्यानां दिलीं, समाजांतले असमानता, अन्याय आनी शोशणाचेर भाशणा वरवीं खर टिकाय केली. तागेल्या उलोवण्यात समाजीक प्रबोधनाची छाप दिसताली. महाराष्ट्र शासनाचे वतीन अभिनया खातीर सेगीत 3 वर्सां – 1972,1973 आनी 1974 त तांकां राज्य पुरस्कार मेळ्ळे. राष्ट्रपतींचे हस्तुकी संगीत अकादमीचो पुरस्कार (1991) फावो जाल्लो. ‘सूर्यास्त’ नाटका खातीर नाट्यदर्पण हो पुरस्कार मेळ्ळो. तशेच हेर जायते पुरस्कार मेळ्ळे. रजनी फुले ही तांची बायल. गार्गी फुले- थत्ते ही धूव. ती अभिनय करता. निळूभाऊक  कॅन्सरान 13  जुलय 2009 दिसा पिरायेच्या 78 वर्साचेर मरण आयलें. आयज पसून मिमिक्रीची कार्यावळ जाता, तातूंत निळूभाऊच्या आवाजाची मिमिक्री जाताच!

——————————–

सुदिन वि. कुर्डीकार