मनीस सभाव दाखोवपी कोंकणी म्हणी

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

शाणो कोण आनी पिसो कोण हें वयल्याचाराक कळना तें ताच्या वागण्यावेल्यान, सबाव गुणावेल्यान कळटा.

म्हणी म्हणल्यार विचार, मुल्यां आनी अपेक्षा हांका चालना दिवपी एक खडेगांठ माध्यम. म्हणी मनीस कुळयेचे विश्वास आनी अणभव उक्तायतात. म्हणी मनीसकुळये भोंवतणीच केंद्रित जाल्ल्यान मनश्याचे सगळे सबावगूण तांतूत आसपावतात ह्याचें अपरुप दिसना. कोंकणी मनशाचो सभाव तांच्या म्हणींतल्यान उक्तो जाला म्हणल्यार अतिताय जांवची नां.
मनीस सबाव दाखोवपी कोंकणी म्हणींचो अभ्यास करतगीर आमकां मनश्याचो अहंकार, आळशीपण, आपसुवार्थ, नसाय, आस्था, ओड, निराशा, भेदभाव, मोग, राग अशें जायतें दिसून येता. मनश्याचे सबावगूण ताचे आंगात तो जिवो आसासर उरतात. म्हणणीच आसा ‘जाल्ल्याचो सबाव मेले बगर वचना’!. भुरग्याभितर ताचे आवय बापायचे सबावगूण आपसूकच येतात. ‘जाती तशी पिती आनी खण तशी माती’ ही म्हण सगळें सांगून वता. ‘नडीचें वता, पूण बडीचें वचना’ हिवूय ह्याच अर्थाची आनीक एक म्हण.
आमकां समाजांत विंगड विंगड तरांचे सबावगूणाचे मनीस मेळटात. शाणे, चडशाणे, अती शाणे, देडशाणे . ह्या शाण्यांचे कोंकणी म्हणीनीं बेस बरें वर्णन केल्लें दिसून येता. ‘चड शाणो तीन कडेन घाणटा’, ‘चड शाण्याक फ़ातरां शीत’, ‘चड शाणो ताचो बैल रिकामो’ आदी.
शाण्या वांगडा आमकां पिशेपणाचेरुय आदारिल्ल्यो म्हणी मेळटात. ‘पिश्याक पिंपळ दाखोवप’, ‘पिश्या हातांत दिली चुड पिश्यान काडली घराक लायली’, ‘पिश्या हातांत दिली वात, पिसो नाचता सगळी रात’ ह्यो त्यो कांय म्हणी. शाणो कोण आनी पिसो कोण हें वयल्याचाराक कळना तें ताच्या वागण्यावेल्यान, सबाव गुणावेल्यान कळटा. त्या खातीर म्हणणी आसा ‘पिश्याक आनी कितें शिंगा आसतात?’
संदी सादूपणां हो मनश्याचो एक फ़ामाद सबावगूण. जण एकलो मनीस आपलो फ़ायदो कसो जातलो हेंच चिंतता. ह्या संदीसादूपणांचें वर्णन कोंकणी म्हणीनीं बेस बरें केलां. ‘बोट घालूंक दिल्यार हात घालता’, ‘भटाक दिली वसरी, भट हात पांय पसरी’ ह्यो मनश्याचो संदिसादूपणां दाखोवपी कांय म्हणी.
थोडे मनीस संदीसादू सबावा वांगडा निर्लज्यय आसतात. हांका आपलो स्वार्थ म्हणल्यार सगळें. ‘रांड -मिण म्हणात पूण पोटभर वाडात’, अशी तांची वृत्ती आसता. ‘शी सुण्या लज नां काल उलयिल्लें तें आज ना’ अशे तरेच्यो ह्यो कांय म्हणी.
थोड्या मनश्यांचो सबाव सामको चामटो आसता. हे लोक ‘चामडी दीत पूण दमडी दिवपाक नां’. असल्या मनश्यांक पेल्याच्या वस्तूंची खूब आशा आसता. ‘दाव्यार मेल्यार जाता पूण दानार दिवपाक नां’ ही चामटेपणाचो सबावगूण दाखोवपी आनीक एक म्हण!
थोड्या मनश्यांक भपके मारपाची खूब संवय आसता. हे मनीस उलयतनांच लाखाच्यो, कोटींच्यो गजाली करतात. ‘घरांत नां तीन तांदूळ आनी सान्ना उकडूंक भोंवता रांडूल’ ही म्हण ह्या मनश्यांक फ़िट्ट बसता. ‘अन्नसत्रांत जेवप आनी मिश्यांक तूप लावन भोंवप’ फ़ुकट मेळटा तें जेवन पोको झेत करुन भोंवता ताका ही म्हण वापरतात. थोडे मनीस आपलें सादलें तशें बाकिच्यांक किंकोत करतात.दुसऱ्याक हिणसायतात. हांची ‘पोट भरतगीर गांड शिळोणी घालता’ ही म्हण मनश्याचो सबावगूण दाखोवपाक मुदयेर थिक अशी ही म्हण!
थोड्या स्वार्थी मनश्याचो सबाव ‘म्हाका नाका तुका नाका घाल कुत्र्याक’ असो आसता.हे मनीस आपूणय खायना आनी दुसऱ्याकय खांवक दीना अशे तरेचे आसतात. ‘आपूण फ़ळना आनी सवतय सोंसना’ ही अश्या तरेची दुसरी एक म्हण.
थोडे अशेय मनीस आसतात जे दुसऱ्याचो सूड घेवपी आसतात. तांका जर दुसऱ्या मनश्याचें कितेंय वायट दिसलें जाल्यार आपल्याक कितलेंय लुकसाण जाल्यार जाता ते ताचो बदलो घेतलेच. ‘हांव मरन आनी तुका रांड करन’ ही म्हण मनश्याचो बदलो घेवपाचो सबावगूण दाखयता. ह्यो म्हणी आपलो नाश करुन तेच बराबर दुसऱ्याचोय नाश करपाचो पाडी वान्सा आशिल्लो मनश्याचो सबावगूण दाखयता.
आळशीपणां हो मनश्याचो एक फ़ामाद सबावगूण. हो आळशी मनीस केन्ना काम करपाक फ़ुडें सरलो जाल्यार ताका रोखड्योच आडखळी येतात. ‘आळशी उठूंक शिमरें शिंकलें’ ही म्हण मनश्याचो आळशीपणांचो सबावगूण दाखयता. अशें म्हण्टात कीं आळशी मनीस बुध्दीन खूप तल्लख आसतात. त्या खातीर एक म्हण आसा ‘आळशी सांगता तें घाडयाच्या बापायच्यान लेगीत सांगूक नज’ अशी ती म्हण.
रागीटपणां हो मनश्याचो आनीक एक सबावगूण. ‘राग मारी आपणाक आनी संतोस मारी दुसऱ्याक’ ही म्हण रागाचो परिणाम दाखयता. ‘रागान केलें रायते आनी दुस्मानाक जालें आयतें’ आपल्या रागीट सबावगुणाखातीर मनीस एकाद्री गजाल करुंक वता पूण ताचो फ़ायदो मात दुसऱ्याक वता. ‘अती राग भिक माग’ रागिष्ट मनीस सगळें वगडांवन भिकेक लागता. ताका कोणएक लागीं करीना. थोडे दिसभर रागार जाल्ले कशे आसतात हांका ‘आग खावन इंगळे हागता’ ही म्हण फ़िट्ट बसता.
थोड्या मनश्याचो सबावगूण फ़कत दुसरो कितें आनी खंय चुकता तेंच पळोवप. हांका आपूण कितें करता ताची जाणवीकाय नासता. हो सबाव दाखोवपी कोंकणींत एक बेस बरी म्हण आसा ‘दुसऱ्याच्या दोळ्यांतले किसूळ दिसता पूण आपल्या दोळ्यांतलें मुसळ दिसना’ ही ती म्हण.
थोड्यांक दुसऱ्याचें बरें जाल्लें पळोवंक जायना. दुसऱ्याचें बरेंपण हांच्या दोळ्यांक खुपता. मागीर आपलेंय बरें जांवचें म्हण वयलेचाराक येत्न करतात. ‘दुसऱ्याचे केंस लांब म्हण आपले केंस लांब जातात?’ अशी म्हण कोंकणीत घोळटा. ‘दुसऱ्याच्या हातांत पाटली पळयतगीर आपले हात आपटीले म्हण जाता?’ ही अशेच तरेची दुसरी एक म्हण.
कोंकणींत अशेतरेन मनश्याचे सबावगूण दाखोवपी साबार म्हणी आसात. ह्यो म्हणी फ़कत मनश्याचे सबावगूणच दाखयनांत तर अश्या सबावगुणाच्या मनश्या पासून ‘चार हात’ कशे पैस रांवचें तेंवूय सांगतात. हातूंतले वायट सबावगूण मनश्यान पैस केले जाल्यार मनीस कुळयेचें खूब बरें जातलें. पूण म्हण्टात न्हय ‘पिडे वखद कोणय दीत पूण सबावाक वखद कोण दितलो?’ त्या खातीर कोंकणींतली म्हण आमकां सांगता ‘जाल्ल्याचो सबाव मेलेबगर वचना’!.
कोंकणी म्हणी, ओपारी, वाक्प्रचार म्हणल्यार कोंकणी जिविताचो नितळ निवळ हारसो. ह्या हारश्यांत कोंकणी मनश्यान आपले रुप जाय तेन्ना नियाळचें.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751