भोपाळ भोंवडेंतली सांची

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

मध्यप्रदेशांतल्या रायसेन जिल्ल्यांत सांची येता. फातरपट्याचेर सांचीचें नांव काकणाय, काकणदबोट अशीं आसात. तांचेंच मागीर केन्ना तरी सांची जालें.

अामी राविल्ल्या हॉटेलाच्या रिसेप्शनाचेर आमी पयल्याच दिसा विचारिल्लें, एका दिसान पळोवंक जातात अशीं थंय खंयचीं थळां आसात काय म्हणून. तांणी सांगिल्लें, “सांची, भीमबेटका आनी भोजपूर” आमी सोमतीच तांची गाडी बूक केली, आनी ह्या तिनूय सुवातांचेर वचपाचें थारायलें. सकाळ फुडेंच म्हळ्यार आठ वरांचेर आमी हॉटेलांतल्यान भायर सरलीं. सांची मात्शें पयस म्हणून थंय आमकां पयलीं व्हरता म्हणून ड्रायव्हरान सांगलें.
सांची बरें पयस दोंगुल्ल्यांचेर आसा. थंय वचपाची वाट म्हळ्यार एकाद्या गांवाची वाट कशी. गोंयच्याच एकाद्या गांवांतल्यान आमी वतात कशें दिसतालें. झाडांय चडशीं गोंयच्या भशेनच. शेतां मात आमचीं ल्हान ल्हान, तांची लांबचे लांब, सुंदर दिसतालीं.
ड्रायव्हरान वाटेर एके कडेक गाडी घेवन थांबयली. रस्त्याचे कडेक एक ऊंच चौथरो सो आशिल्लो. थंय एक व्हड पाटी लायिल्ली. ताचेर बरयिल्लें ‘कर्क रेखा’. ड्रायव्हरान येवन सांगलें, हांगाच्यान कर्कवृत्त (tropic of cancer) वता खंय. कर्कवृत्ताची याद कॅमेरांत बंद करून आमी फुडें गेलीं. मध्यप्रदेशांतल्या रायसेन जिल्ल्यांत सांची येता. फातरपट्याचेर सांचीचें नांव काकणाय, काकणदबोट अशीं आसात. तांचेंच मागीर केन्ना तरी सांची जालें. विध्यपर्वताच्या एका ल्हानशे पाचवेचार दोंगुल्लेचेर सांचीचे स्तूप आसात. ताच्या भोंवतणी रान वांठार. आमकां देंवयलीं थंय व्हड-व्हड रूख आशिल्ले. वडा-पिपळाचीं आनी कसलीं कसलीं झाडां थंय दिसतालीं. पयसुल्ल्यान मोराच्या रडपाचे आवाजय येताले. आमच्या स्वागताक तरेकवार सुकण्यांचीं गायना चालू आशिल्लीं, व्हड-व्हड तळपां वचत थंय पातळिल्लीं.
तातूंतल्यान वाट काडून आमी प्रवेश दारा कडेन गेलीं. थंय आमची तपासणी करून आमकां भितर सोडलीं. हो वांठार आतां पुरातत्व विभागाच्या खाला येता. म्हणून ही अशी व्यवस्था केल्ली.
व्हड वाठारांत हे स्तूप आसात. भितर वचपाचो रस्तो फातुल्ल्यांनी बांदून घेतिल्लो. वचत थंय फातरपटे लायिल्ले. बौध्द स्मारकांक सांचीचे पर्यटनाचे नदरेन खूब म्हत्व आसा. हांगा स्तूप, देवूळ, खांबे, विहार आनी चैत्यालय आसा. प्राचीन काळार सांची हें बौद्ध धर्माचो प्रचारा पासत आनी शिकवणे पासत मुखेल केंद्र आशिल्लें.
सम्राट अशोकान तिसऱ्या शेंकड्यांत बौद्ध धर्माची प्रचार आनी प्रसार करपा पासत ही दोंगुल्ली वेंचून काडिल्ली. बौद्ध धर्मांत मुर्ती पुजा ना, म्हणून हांगा खंयच बुद्धाचो पुतळो दिसना. प्रतिकात्मक रूपान तो दाखयतात. बुद्धाच्या अवशेशांचेर अर्दवर्तुळाच्या रूपान बांदिल्ल्या पायाचेर अर्दवर्तुळाकृती घुमट आशिल्ल्या वस्तूक स्तूप म्हणटात. स्तूप हें बुध्दाच्या महानिर्वाणाचें प्रतीक जाल्यार कमळ हें बुद्ध जल्माचें प्रतीक बोधगयेक पिंपळाच्या झाडापोंदां बुद्धाक साक्षात्कार जालो. म्हणून पिंपळाचें झाडय ताचें प्रतीक मानतात आनी ताका बोधीरूख म्हणटात.
आमी चलत मुखार गेलीं. स्तूप क्रमांक एका म्हऱ्यांत आयलीं. थंय आशिल्ल्या सगळ्या स्तुपांत हो स्तूप व्हड. हाचो व्यास 37 मिटर तर ऊंचाय सतरा मिटर. पयलीं सुंग राजवटी वेळार हाचें बांदकाम विटांनी केल्लें. ताची पडझड जाली. मागीर बौध्द राजांनी तो परत बांदून ताका सोबितकाय हाडली.
ताच्या सुरवेक प्रवेश दार म्हळ्यार तोरण बांदलां. ताचेर जातक कथेंतल्यो जायत्यो अलौकीक, अजापीत करपी गजाली कोरांतल्यात. पुर्वेवटेन आशिल्ल्या तोरणाचेर तरूण राजकुमार गौतम सत्य सोदपाक बापायचो राजमहाल सोडून वतना दिसता. पश्चिमेकडच्या प्रवेशदाराचेर भगवान बुद्धाचे सात अवतार आसात.
गुप्त काळांत म्हळ्यार पांचव्या-सव्या शेंकड्यांत तोरणाक तेंकून आशिल्ल्या प्रदक्षणा मार्गाचेर बुद्धाच्यो चार प्रतिमा दवरल्यात. लोकांच्या समजा प्रमाण ह्या पयल्या स्तुपांत बुद्धाच्यो हस्ती आसात. पयल्या स्तुपाच्या पश्चिमे वटेच्यान पांचशी मिटरांचेर आशिल्ल्या दुसऱ्या स्तुपा कडेन वचपाची वाट आशिल्ली. दोंगराक तेंकून आशिल्लो हो स्तूप दुसऱ्या शेंकड्यांतलो. हाचे भोंवतणचो कठडो कला कुसरेन नटयला.
मौर्य काळांत स्तुपा भोंवतणी अशे कठडे बांदपाची चाल आयली. आनी तोरणांय बांदपाक लागले. हे कठडे आनी तोरणां सांचीच्या स्तुपां भोंवतणी दिसतात. सारनाथाक आमी पळयल्ल्या स्तूप भोंवतणी असो कठडो नाशिल्लो आनी तोरणांय नाशिल्लीं.
हांगां सांचीक जे कठडे बांदल्यात ते थोडे कडेन फुटल्यात. ते सारके करपा आसात अशें आमकां सांगलें. हांगा प्रत्येक स्तुपा कडेन आनी स्मारका कडेन फातरपटे आसात. ताचेर ब्राह्नी लिपयेंत म्हायती बरयल्या. ते प्रमाण ह्या दुसऱ्या स्तुपांत धा भिक्षुकांच्या हस्तींचे अवशेश आसात.
तिसऱ्या स्तुपा भोंवतणीं चारय वटेन सुमार अकरा मिटर ऊंचायेची नक्ष काडिल्लीं तोरणां आसात. तांची खासियत म्हळ्यार हीं तोरणां चौकोनी आसात. त्या तोरणांच्या सकयल शींव, हत्ती, यक्ष हांच्यो मुर्ती आसात. ताका लागून हांणी तें तोरण उखलून धरलां काय दिसता. सगळीं तोरणां सुंदर कलाकारीन नटयल्यांत तीं बारीकसाणेन पळयल्यार कळटा. हें सगळें तकले वयर काडून पळोवन पळोवन मान वळून आयली. दक्षिणेवटच्या प्रवेशदारा म्हऱ्यांत इ.स पयलीं तिसऱ्या शेंकड्यांतलो तेरा मिटर उंचायेचो, वयर चार शींव आशिल्लो गुळगुळीत अशोकस्तंभ आसा. आतां ताचे वयलो भाग पुरातत्वखात्याच्या संग्रहालयांत दवरला. त्या खांब्यार ब्राह्नी लिपयेंत सम्राट अशोक मौर्यान कोरांतून घेतिल्ली राजाज्ञा आसा. तातूंत दिक्षा घेतिल्ल्या सन्याशांनी पाळपाचे नेम कोरांतल्यात. अशे तरेचे तीस खांबे सम्राट अशोकान भारत भर उबे केल्यात.
मुखार एक बांदावळ आशिल्ली. थंयच्याच कोणेंतरी सांगलें. तें देवूळ खंय. वयलो भाग जळिल्ल्यान दुसऱ्या शेंकड्यांत ताच्या खांब्या खांब्याचो दुसरो मंडप बांदून घेतलो. देवळाचो वयलो भाग सपाट आसा.
पयत्या स्तूपा म्हऱ्यांत चैत्यालय आसा. हांगां बौध्द मिळून शिकयताले. ताचोय वयलो भाग मोडला. हांगाच्यान मात्शें मुखार एक बांदावळ मात्शे बरे अवस्थेंत आशिल्ली. भितर एक कूड आनी भायर वारांद. वारांदाचें छत चार खांब्यांचेर आशिल्लें. हो बौद्ध भिक्षुक रावपाचो विहार अशें दुसऱ्या प्रवाशांक, तांचो गायड सांगतना आमी आयकलें. हांगां अशे जायते विहार आसात. तातुंतलो एक मात्सो व्हड आसा.
आमी भितर सरतात थंयच उजव्या वटेन हांगां उत्खननांत मेळिल्ल्या वस्तूंचें संग्रहालय करून दवरलां. थंयच्यान आमी आमी भायर सरलीं. उजवे वटेन ऊंच ऊंच बरींच सपणां आशिल्लीं. वयर देवळाचो भाग कसो दिसतालो. आमी वयर चडून गेलीं. वयर सगळी जमीन पाशाणान बांदून घेतिल्ली. मुखार एक व्हड देवूळ आशिल्लें. त्या देवळांत वचुंकूच वीस- पंचवीस सपणां आशिल्लीं. पूण हीं बरीं बांदून घेतिल्लीं. वयर चडूंक बरें जातालें.
हालींच ह्या देवळाचो उत्सव जाल्लो. ताका लागून सगळो वांठार निवळ आशिल्लो. ह्या बुध्दाच्या देवळांत बुद्धाची संगमरवरी पाशाणाची मुर्त आसा. बुद्धाचे आवडटे शिश्य सारिपुत्र आनी महामोगलायन हांच्यो हस्ती दवरल्यात. दर वर्सा नोव्हेंबर म्हयन्यांत ह्यो हस्ती दर्शनापासत दवरतात. राष्ट्रीय पांवड्यार हांगां उत्सव मनयतात. ह्या उत्सवा वेळार देश-विदेशांतल्यान जायते बौद्ध धर्मीय येतात. ह्या वेळार सांचींत दोन दिसांचो महाबोधी महोत्सव आयोजीत करतात. ह्या वेळार हांगां खूब व्हड जात्रा भरता.
सांचीचीं हीं स्मारकां भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागा खाला आशिल्ल्यान ते हांगाची बरे तरेन जतनाय घेतात. तशेंच हें जागतीक दायज म्हणुनूय नामनेक पावलां.
हें सगळें पळोवन आमी थंयच्यान भायर सरलीं.
मुखार चलता…

माया अनिल खरंगटे
मडगांव