फटीच्यो खबरो आनी ’फॅक्ट चॅक’

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

आयज काल तर वॉट्सअॅपा सारकेल्या मॅसेजींग अॅपाक लागून खंयचीय खबर वायरल करप सामकें सोंपें जालां. ते खातीर लोकां मदीं नाका जाल्ल्यो, चुकीची म्हायती आशिल्ल्यो खबरो पसरतात.

अायज काल कसलीय म्हायती सोदप वा खबर मेळोवप खूबच सोंपें जालां. इंटरनेटाचेर जाय ती म्हायती जाय तेन्ना एक बोटान क्लिक करून मेळोवपाक मेळटा. पूण ती म्हायती कितली खरी वा विश्वसनीय आसता ताचो आमी फाटलो फुडलो विचार करी नासतना ती खरीच म्हूण मानून चलतात. मागीर तातूंतल्यान वाद उप्रासतात. त्याच वांगडा दिसपट्ट्यो घडिल्ल्यो खबरोय बी जेन्ना आमी सोशल मिडियाचेर वा युट्युबा सारकेल्या प्लॅटफॉर्मांवेल्यान पळयतात तेन्नाय बी ती खरीच आसतली म्हूण हमी आमी दिवपाक शकनात. चुकीची म्हायती आनी फटीची बातमी हातुंतलो फरक म्हणल्यार आमकां मेळिल्ली चुकीची म्हायती सदांच हेतू परस्पर नासूं येता पूण तरी लेगीत तथ्यांचो गोंदळ आनी चुकीचो अर्थ तातुंतल्यान जावूं येता. पूण फेक न्यूज म्हणल्यार फट वा चुकीची बातमी ही जायते फावट मुद्दाम, लोकांक फटोवपाक वा एका विशिश्ट अजेंडाक चलोवपाक तयार केल्ली आसूं येता. पूण दोनूय गजालींतल्यान एकादे व्यक्तीक, पंगडाक, भौसाक, देशाक वा लोकशायेक धोको निर्माण जावूं येता. लोकां मदीं गैरसमज पातळावप, अस्थिरताय वा अराजकता निर्माण करप, फूट घालप आनी कांय वेळा तर कोणाचेंय जिवीत लेगीत धोक्यांत घालप असले प्रकार करपाक सोदपी समाज विघातक लोक चुकीची म्हायती वा फटीची बातमी इंटरनेटा वरवी पसरावन आपलो हेतू साध्य करून घेतात.
आयज काल तर वॉट्सअॅपा सारकेल्या मॅसेजींग अॅपाक लागून खंयचीय खबर वायरल करप सामकें सोंपें जालां. ते खातीर लोकां मदीं नाका जाल्ल्यो, चुकीची म्हायती आशिल्ल्यो खबरो पसरतात. वॉट्स अॅप युनवर्सिटी अशी ताची नामना जाल्या. इंटरनेटाचेर मेळ्ळी वा वॉट्स अॅपार कोणेंय धाडली म्हूण ती बातमी वा म्हायती खरी आसतलीच म्हूण नासता. इंटरनेटा वेली म्हायतीय बी तुमचे आमचे सारकेल्या कोणेंय थंय अपलोड केल्ली आसता. म्हूण ताची विश्वसनीयता तपासून पळोवप हें सामकें गरजेचें जालां. दिसाळ्यांत वा नेमाळ्यांत छापून आयिल्ल्या कसल्याय बातमे बद्दल आमकां आक्षेप आसल्यार त्या बातमीपत्राच्या संपादकाक आमी जापसालदार धरपाक शकतात आनी ताका जाबूय विचारपाक शकतात. तशेंच एकादे टिवीवेल्या खबरां चॅनलाकय फटीच्या बातमे खातीर आमच्यांनी जाब विचारपाक येता. खबरांपत्रांक प्रेस काऊंन्सील ऑफ इंडिया आनी न्यूज चॅनलां खातीर न्यूज ब्रॉडकास्टींग स्टॅंडर्डस ऑथोरिटी हे नियंत्रीत करतात. पूण इंटरनेटाक अजून तरी कोणच नियंत्रीत करी नाशिल्ल्यान ताचेर कोणूय उठून कितेंय घालूंक शकता आनी सामान्य लोक हाचे बद्दल अनिभिज्ञ आशिल्ल्यान “इंटरनेटार आसा” इतलोच पुरावो तांकां पुरो जाता. ते खातीर इंटरनेटाचेर आशिल्ली म्हायती खरी काय फट हें कशें सोदप, खबरांतल्या तथ्यांची कशी तपासणी करची, आनी पक्षपाती अहवालाची वळख कशी करची हाचे बद्दल सामान्य लोकां मदीं जागरूकताय जावप खूब गरजेचें जालां.
इंटरनेटावेली म्हायती खरी काय फट हे पळोवपाक आमी घेवपाची जतनाय-

1. स्रोत तपासून पळयात – खबर एक विस्वासपात्र आनी नामनेच्या स्रोता कडल्यान येता काय ना तें सदांच तपासात. नामनेच्या प्रस्थापीत खबरां संस्थांचें खर तथ्य तपासपाचें धोरण आसता. पूण इंटरनेटाचेर मेळिल्ली म्हायती वेगवेगळी आसूं येता.
2. म्हायतीचें प्रती परिक्षण करात (क्रॉस-चेक) – म्हायती बद्दल दुबाव दिसता जाल्यार, न्यूज पेपर, टिवी चॅनल अश्या वेगवेगळें विस्वासपात्र स्रोतांतल्यान तीच खबर सोदून काडात. फकत एकच अज्ञात वेबसायटीचेर ती म्हायती आसा जाल्यार ती खोटी आसूं येता. जायते फावट एमएल्एम नेटवर्कींग सारकीं आस्थापनां लोकांक आपली विश्वसनीयता पटोवपा खातीर लोकांक कसो फायदो जाता हे दाखोवपाक आपल्या वेबसायटीचेर फटीचे रिव्हिव आनी टेस्टिमनी, तशेंच युट्युबाचेर व्हीडीओ घालतात. ताचेर आमी दोळे धांपून विस्वास दवरचे पयलीं दुसऱ्या स्रोतांतल्यान ताची उलटतपासणी करून पळोवपाक जाय. ३. खरें-फट तपासपी वेबसायटी वापरात – स्नोप्स, फॅक्टचॅक (FactCheck.org), पॉलिटिफॅक् (PolitiFact.com) बीबीसी रियलिटी चेक सारकिल्ल्यो वेबसायटी वापरून खबर खरी वा फट हाची खात्री करून घेयात. गुगल केल्यार आनीकय जायती वेबसाइट्स मेळटल्यो जेवरवी आमच्यानीं खंयच्याय म्हायतेची शहानिशा करून घेवंक येता. ४. सनसनाटी माथाळ्यांचेर दोळे धांपून विस्वास दवरनाकात- फेक न्यूज दिवपी, लक्ष ओडून घेवपाक चड करून धक्कादायक, नकारात्मक वा भावनीक माथाळ्यांचो वापर करता. असल्या बातम्यांचेर वा विडिओचेर विस्वास दवरचे पयलीं वा शेयर करचे पयलीं सगळी खबर सारकी वाचून पळयात. भितर एकेक फावट दुसरेंच कितें बरयिल्लें आसता. युट्युबाचेर जायते फावट व्हीव्स आनी लायक्स मेळपा खातीर “अमको अमको सेलेब्रीटी मेलो” अश्या माथ्याळ्याचो व्हीडीओ अपलोड केल्लो आसता. आनी व्हीडीओच्या शेवटाक “अशें आमकां समजलां पूण अजून ताची पुश्टी जावंक ना” असो डिस्क्लेमर दिल्लो आसता. अशे भशेन लोकांक चुकीची म्हायती दिवन पयशे करपाकय कांय जाण फाटी रावनात.
   5. असत्यापीत (unverified) म्हायती शेयर करप टाळचें – जेन्ना खंयचीय खबर वा म्हायती आपल्याक मेळटा तेन्ना जायते जाण ती खरी काय फट हाची शहानिशा करनासतना ती रोकडीच शेअर करतात आनी अशे तरेन ती खबर व्हायरल जाता. आपणे ब्रेकींग न्यूज दिली अशे समाधान मेळोवपाक ताची अचूकता तपासनासतना शेअर करप समा न्हय. कसलीय म्हायती वा खबर शेअर करचे पयलीं सदांच तुमकां त्या खबरी बाबत सामकी खात्री आसा जाल्यारच फुडें धाडात.
3. पूर्वग्रह वळखून घेयात – सोशल मिडिया वा कांय वेबसायटीचेर जी म्हायती आसता ती एकाद्रे खंयच्याय राजकीय पक्षाक वा वेवसायीक आस्थापनाच्या कलान आशिल्ल्यान पुर्वग्रह दुशीत आसूं येता. राजकीय पक्षांच्यो आपआपल्यो आयटी सेल आसात, ज्यो आपूण कसो बरोबर आनी दुसरो कसो चूक ते दाखोवपी म्हायती दितात, हें तर आतां सर्वश्रूत जालां. तेन्ना ताणीं दिल्ली म्हायती तांकां अनुकूल आसतली हातूंत दुबाव ना. तांच्या ह्या दृष्टीकोनाची जाणविकाय दवरून, तटस्थ स्रोतां कडल्यान म्हायती मेळोवपाचो यत्न करात. ताणी दिल्ली सगळीच म्हायती जर आमी खरी मानून लोकां मदी शेअर केली जाल्यार अजाणता आमीय बी फटीची खबर पसरावपाक मदत करतले.
   7. डीप फेक आनी ॲडीट केल्लो फोटो वा विडिओ वऴखात- अर्विल्ल्या तंत्रगिन्यानां खातीर, एडीट केल्लो नकली फोटो वा व्हिडियो खरोच कसो दिसूं येता. ‘गूगल लेन्स’ सारकिल्लीं ‘रिवर्स इमेज सर्च’ साधनां खरें-फट सोदून काडपाक मदत करूंक शकतात. तो फोटो वा विडिओचो स्क्रीन शॉट मारून गुगलाचेर ‘सर्च बाय इमेज’ वापरून तो फोटो अपलॉड करपाचो. त्या फोटवाची म्हायती खूबश्या वेबसायटीचेर एकाच भशेन मेळटा जाल्यार ती चडशे फावट खरी आसूं येता.
   8. फट गजाली बाबत जागृताय पातळायात – कोणेंय शेअर केल्ली एकादी गजाल फटीची म्हूण तुमचे नदरेक आयली जाल्यार तुमच्या घरच्यांक, इश्टांक वा वळखींच्यांक कळीत करात आनी चुकीची वा फटिची म्हायती पसरपा पासून थांबयात. लोका मदीं जागृताय पातळायली जाल्यारच ताचो वायट परिणाम थांबोवपाक मजत जातली.
      सध्या आर्टिफिशियल इंटेलिजंसचो (AI) वापर करून फोटो वा व्हीडीओ ॲडीट करपाचें प्रमाण खूबच वाडला, तशेंच नवे वि़डिओ करपांत लेगीत एआयचो वापर जाता. ते फोटो वा विडिओ इतले खरे दिसतात की सामान्य मनशाक ते वळखुपांत कुस्तार जावं येता. ए आय डीप फेक हो एक लेखाचो स्वतंत्र विशय जावं येता.
      खबर, फोटो वा विडिओच्या माध्यमांतल्यान फटिची म्हायती आमी जाणून बुजून वा नकळटना शेअर करून लोकामदीं गैरसमज पातळावप वा आनी समाजांत फूट घालपांत कारणीभूत जावप काय जापसालदारकेन वागप हे दरेकल्यान थारावपाचें. पूण आपले मेरेन पाविल्ली गजाल कितली खरी कितली फट आसूं येता हाचे बद्दल आमीं जागरुकताय दवरप हेंच ते वटेन उखलिल्लें पयले पावल म्हणू येता.
      

मंजुषा सिनाय तळावलीकार
9822981508