पेरणी जागोर – कल्पना, अणभव आनी वस्तुस्थिती

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

फाटल्या आयतारा (19 फेब्रुवारी) भांगरभूंय पुरवणेंत डॉ. तन्वी बांबोळकार हांणी बरयिल्लो ‘पेरणी जागोर-एक अणभव’ हो लेख वाचलो. त्या लेखांत कांय उणिवो जाणवल्यो. चुकीची वा अर्दवट म्हायतीची विस्कटावणी करना जाल्यार तो चुकीचो वा अर्दवट तपशीलच कालांतरान इतिहासीक सत्य मानप जाता. मागीर तेच चुकीचे संदर्भ संशोधन वावरांत येवन थिरावतात. म्हण म्हाका ही विस्कटावणी करची पडटा. कारण फाटल्या वीस- बावीस वर्सां पयलीं हांवें भारत सरकारान सिनिअर फॅलोशीप दिल्ल्यान दोन वर्सां ‘पेरणी जागरा’चो खोलायेन अभ्यास केल्लो. त्या वेळार गाठायिल्लें ज्ञान, म्हायती आनी कारणमिमांसा हांचो आसपाव करून ‘पेरणी जागोर’ हें म्हजें इंग्लीश पुस्तक सरकारा मार्फत उजवाडाक येवपाचे वाटेर आसा. त्या भायर ‘गोंयच्या लोकवेदाचें सौदर्यशास्त्र’ (2017) ह्या म्हज्या पुस्तकांत आनी गोमंत विद्या निकेतनाच्या रुप्या उत्सवा निमतान (2002) काडिल्ल्या ‘रुपवेध’ ह्या स्मृतिग्रंथांत, ‘टायपॉलॉजिकल इन्सायट्स इन टू फोकलोर ऑफ गोवा’ ह्या इंग्लीश पुस्तकांत पेरणी जागराचेर सविस्तर म्हायती उजवाडाक आयिल्ली आसा. हें जालें पेरणी जागरा विशीं उजवाडिल्लें साहित्य. त्या भायर एक दोन परिसंवाद – व्याख्यानांतल्यान गोंयच्या पेरणी जागराची नामशेश जावपाची वाटचाल मुखेलपणान मांडल्या. त्या विशीं लेखिका अनभिज्ञ आशिल्ल्याचें दिसलें अशें म्हणचे परस अनुल्लेखाचें अजाप दिसलें.
कारण म्हज्या 2021 वर्सा
उजवाडायिल्ल्या इंग्लीश पुस्तकाचेर डॉ. तन्वी बांबोळकार हांणी भोव बरें आनी नकसूद उलोवप केल्लें.

1. पेरणी जागोर करपी कुटुंबां पांच गांवांनी आसात. तीन न्हय. मळकर्णें (केपें- सांगें न्हय), वाघुर्में (फोंडें), कोळंब (सांगें), पैंगीण (काणकोण) आनी मोरजी- पेडणें हांगाच्या मोरजाईच्या देवळांत जागोर (पेरणी भरीप) करपी ‘पेरणो’ चें कुटुंब मयां- दिवचल हांगा रावता.
2. हांतल्या वाघुर्मेकारांच्या घराब्यान पेरणी जागोर देवळांनी वचून करपाचें सुमार सत्तर वर्सां पयलीं थांबयलें. ताका म्हाजनांचो हट्ट आनी देवदासी निर्मूलनाची चळवळ कारण जाली. तेन्ना सावन ह्या घराब्याच्या मालकीचो रुपड्यांचो पेटारो माळ्यार सांबाळून दवरला आनी ताची वर्सांतल्यान एक फावट साग्रसंगीत पुजा करतात. ह्या पेटाऱ्यांत फक्त तिनूच न्हय तर आठ- धा रुपडीं आसात.
3. मयां रावपी सगुण विठ्ठल पेरणी हो मोरजाईच्या देवळांत जावपी ‘कळस’ उत्सवांत पेरणी जागोर करता. ताका पेरणी भरीप आनी पेरण्याक ‘पेरणो’ म्हणटात. फाटलें पेरणी भरीप 2001 वर्साच्या मार्च म्हयन्यांत जाल्लें. ताच्या उपरांत जाल्ल्याची म्हायती ना.
4. सगुण पेरण्याचो भाव तुकाराम, पेरणीचो विधी म्हण ‘होरसावणी’ लयराय, मयेंची केळबाय आनी मुळगांवच्या म्हाम्मायच्या देवळांत जात्रांच्या वेळार परंपरे प्रमाण करता.
5. मळकर्णेचो घराबो दर वर्सा फातर्पेंच्या शांतादुर्गा कुंकळ्ळीकान्नीचे जात्रेच्या वेळार जागोर करतात आनी हेर चार पांच सुवातींनी पेरणी जागोर करतात.
6. कोळंबाच्या शांतादुर्गेच्या देवळांत पयलीं देड जागोर आनी दुसऱ्या विधीच्या वेळार ‘मायत्याचो जागोर’ करतात.
7. पैंगीणचो पेरणी घराबो दर वर्सा सात-आठ जागर करता.
8. वाघुर्मेच्या पेरणी जागराची स्क्रिप्ट आसा (काय आतां तयार केल्या?) हें पयलेंच फावट आयकूंक मेळ्ळें. हांवें पंचवीस वर्सां फाटीं रामा आनी तांचे व्हडले भाव स्वातंत्र्य सैनीक बाबल पेरणी हांणी कसलेंच लिखीत साहित्य उपलब्ध ना अशें सांगिल्लें. उपरांत रामा पेरणी हांणी वा हेर कोणें एखादी स्क्रिप्ट तयार केल्या जाल्यार नकळ. पूण तुळा कोणा कडेन? हांव मात्सो घुसपलां.
9. पेरणी हें उतर कशें आयलां ताचो विचार कोणें तरी मांडला. पूण तो निखळ संदर्भ तन्वीबायन दिवंक जाय अशें म्हाका प्रामाणीकपणान दिसता. कारण तन्वीन शास्त्रशुद्ध सोद- वावर कसो करचो हाचो भोव बरो अभ्यास करून तशें आपले पीएच.डी वरवीं सिद्ध केलां. मागीर जांणी असो विचार मांडला ताचो उल्लेख वा संदर्भ कित्याक टाळप? शास्त्रशुद्ध बरपावळ तन्वी सारख्यांनी करून नवे पिळगेक देख घालून दिवप अपेक्षीत आसता. तें तांचें नैतीक कर्तव्य थारता.
10. संवसारभर जाल्ल्या रुपड्यां वेल्या अभ्यासांतल्यान अशें सांगलां- सगळ्यांत पोरने रुपडें हें सवण्याचें. तें रुपडें म्हळ्यार सवण्याची चोंच. ती नाकाचेर धरून नाच करतात. ती सुमार साडेचार ते पांच हजार वर्सां पयलीं प्रचलीत जाली. ही चोंच मळकर्णे, वाघुर्मे आनी कोळंबच्या संचांत आसा. हाचे वेल्यान गोंयच्या जागराचो काळ तितलोच फाटीं वता. हो जागोर मांडवी- जुवारीच्या खोऱ्यांत उगम पावलो आनी आजवेर तिगलो.
11. बाराव्या आनी तेराव्या शेंकड्यांतल्या ‘मानसोल्हास (अभितासितार्थ चिंतामणी)’, ‘नृतरत्नावली’, ‘संगीत समयसार’ आनी ‘संगीत रत्नाकर’ ह्या चार संस्कृत ग्रंथांत पेरणी म्हणल्यार चमत्कारीक अंगविक्षेप, अभिनय, कसरती, नाच, गायन आनी वादन करून लोकांची मनरिजवण करपी कलाकार आशिल्ल्याची नोंद मेळटा. ह्या काळांतल्या तरेकवार लोकसंगीत प्रकारांचो वापर ते करतालें हेंवूय समजता.
12. गोंयच्या ह्या अती पुरातन लोकनाट्याक खंडीत जावपाक आरंब जालो तो 2 ऑक्टोबर 1910 ह्या दिसा सावन. त्या दिसा पैंगीण गांवांत राजाराम रंगाजी पैंगीणकार ह्या महान समाजसुधारकान देवदासी समाजाची बसका आपयली. ते बसकेक वीस अस्तुऱ्यो आनी सतरा दादले हाजीर आशिल्ले. गोमंतक मराठा समाजाचे स्थापनेची ही मूर्तम्हेड आशिल्ली. देवळांतल्या देवदासी समाजान करपाचे सेवेचेर बहिश्कार घालपाच्या पैंगीणकारांच्या उल्याक भोव बरो प्रतिसाद मेळ्ळो आनी गोंयांतल्या देवळांनी जावपाच्या जागरांचेर पयली हावळ आयली. मुखावेल्या काळांत ही चळवळ खर जायत गेली. जे सेवेकरी देवळांच्या मालकीचीं शेतां, भाटां, बागायती, जिरायती भोगताले तांणी उपरांतल्या काळांत समजिकायेन ही कलासेवा चालू दवरली. ती आज मेरेन भोगावळीच्या स्वरुपांत चालू आसा. 1950- 55 च्या काळांत सात तालुक्यांतल्या चाळीस गांवांतल्या आडसश्ठ सुवातींनी पेरणी जागर जाताले. ते उणे जावन 2001 वर्सा हांवें केल्ल्या सर्वेक्षणांत फक्त चार तालुक्यांतल्या इकरा गांवांतल्या सतरा सुवातींनी जागर जाताले. ही जाली वीस वर्सां पयलींची स्थिती.
13. ह्या जागरा खातीर वावुरताल्यो (प्रत्यक्ष कलाकार) अस्तुऱ्यो ‘शेंस घालप’ (शेंस भरप न्हय) हो विधी करताले.
14. कलाकारांनी कला प्रकार जगोवपा खातीर पयलीं कलाकारांक जगोवपाक जाय. तें काम जशें समाजाचें, तशेंच समाजाचे सर्वोच्च नेतृत्व करपी लोक नियुक्त सरकाराचें. पूण कांय कले खातीर वावुरणाऱ्यो संस्था ह्या देशांत आसात. तांचो भोव बरो आदार असल्या वावरांत जाया. ह्या विशींच्यो दोन गजाली सांगुंकूच जाय.
    एक – पश्चीम क्षेत्र सांस्कृतीक केंद्र, उदयपूर हे संस्थेचे ‘गुरू- शिश्य- परंपरा’ हे येवजणे खाला मळकर्णेच्या घराब्याक तीन गुरू आनी धा शिश्य हांकां तीन वर्सां मेरेन हे कलेचें शिक्षण तांच्याच कुटुंबियांक फाविल्ल्या वेळार दिवपा खातीर दर म्हयन्या अखेरेक पयशे पावोवपाचें उतर दिवनय ह्या घराब्यांतले मादू पेरणी,
    कावळू पेरणी, सुभाश पेरणी हे जेश्ठ
    (गुरू) तयार जाले नात. ही गजाल 2000 वर्साची.
    दोन – ताच्या उपरांत म्हजो पेरणी जागरा वेलो फॅलोशीपी खालचो प्रकल्प पुराय जातना वाघुर्मे, मळकर्णे, कोळंब, पैंगीण आनी मयेंच्या पेरणी कलाकारांच्या प्रतिनिधी मंडळान त्या वेळच्या कला आनी सांस्कृतीक मंत्र्यांक सविस्तर निवेदन दिवन ही कला जगोवपाची विनवणी लिखीत स्वरुपांत केल्ली. पूण आजवेर फाटल्या वीस- बावीस वर्सांत ताचेर वा ते कले विशीं सरकारी पांवड्यार कांयच जावंक ना.
15. आंतरराज्य पांवड्यार जावपी लोकोत्सवा सारक्या कार्यावळींतल्यान सादर जावपी नाच- गाण्यांचो, लोकनाट्याचो दर्जो मतींत घेतल्यान आमचो पेरणी जागोर त्या पांवड्यार व्हरप कठीण आसलें तरी
    अशक्य ना. पूण एका हातान ताळी वाजना. दोनय हातांचो समन्वय आसपाची गरज आसा.
16. सरकाराक दिल्ल्या निवेदनांत युनॅस्कोचे येवजणे खाला ह्या नामशेश जावपी पुरातन कला प्रकाराचें संवर्धन आनी जतनाय जावची अशी म्हत्वाची मागणी आशिल्ली.
17. युनॅस्को पुरतेंच न्हय तर सरकार आनी समाजांतल्या घटकांचो ह्या वावरांत कसो समन्वय आसचो हाची भोव बरी विस्कटावणी त्या निवेदनांत केल्ली.
18. हें सगलें म्हज्या उजवाडावणेचे वाटेर आशिल्ल्या (फाटल्या पांच वर्सां सावन ही वाट चलून सोंपना) पुस्तकांतल्यान मांडल्या.
19. हालींसरा नव्या तरणाट्या बरोवप्यांचो पंगड ‘भांगरभूंयं’त तरेकवार विशयांचेर भोव बरी बरपावळ करता. गांवगिऱ्या वाठारांतले विधी आनी उत्सवांचेर उक्त्या दोळ्यांनी अणभविल्लें वाचूंक मेळटा. पूण आयतार पुरवणी आनी हेर वेळारय जाल्ले बरपावळींत मुळावेपण कितलें आसता हाचो दुबाव येता.
20. ‘येर्स म्हळ्यार होवयो न्हय’ असो एक लेख एके नव- लेखिकेन पुर्वार्ध-उत्तरार्ध रुपांत छापलो तेन्ना हांवें कपलार हात मारून घेतलो. तिका फोन करतगीर ती खंयच्याय प्रस्नाची जाप पुरायेन दिवंक शकली ना. म्हज्या एकाच प्रस्नाचें उत्तर ती दिवंक शकली ना. तो प्रस्न आसलो येर्स, वेर्स वा होवयो ह्यो एक न्हय हें तुका खंयच्यान कळ्ळें? तुवें त्या विशीं कितेंय वाचला? लेख पुस्तकां बी? तिका एकाय पुस्तकाचें नांव खबर ना हें म्हाका कळटगीत हांवें तिका कांय पुस्तकांचीं (म्हजीं न्हय) नांवां आनी तपशील धाडलो. तीं वाचतगीर तुका कितें होलमलें तें परतून ‘भांगरभूंयं’त बरय म्हण सांगलें. चूक केल्या अशें दिसल्यार प्रामाणीकपणान तशें सांग म्हणलें. पूण उमथ्या कोळशार उदक! असलें लेखन इतिहासीक सत्याचे नदरेन खूब घातक. म्हूण ‘भांगरभूंय’ सारक्या नेमाळ्यांनी तें तपासचें. म्हायती म्हूण उजवाडायल्यार बरेंच. पूण अशी सामकी खोटी –
    अर्धवट म्हायती आशिल्ली बरपावळ उजवाडायतना भोव जतनाय घेवची, अशें म्हाका दिसता.
21. डॉ. पांडुरंग फळदेसाय
22. 98221 23030