पुतकेपारी सांग

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

चवथीक माटोळेक एक मोठो सोलीनाशिल्लो नाल्ल बांदतात. ताका ‘शेळावणो’ नाल्ल म्हणटात. हें नांव कशें पडलें हें कितल्या जाणांक खबर आसा?

पुर्तुगेजांनीं गोंयचेर साडेचारशीं वर्सां राज्य केलें. ह्या साडेचारशीं वर्सांत कोंकणी भास, कोंकणी लोकवेद, कोंकणी संस्कृताय, कोंकणी खाण- जेवणां हांचेर पुर्तुगेज भास आनी पुर्तुगेज संस्कृताय हाचो खूब प्रभाव पडलो. गोंय सुटके वेळार तर शिकिल्ल्या गोंयकांराच्या तोंडांतल्या कोंकणी भाशेंत साठ प्रतिशें वयर पुर्तुगेज उतरां आसतालीं. देखीक, “भितरल्या क्वार्तांत ना जाल्यार कत्रेलांत ज्युदयेच्या बोल्सांत पुडीची बोत्ल आसा”. हांतूंतली चार पांच कोंकणी उतरां सोडल्यार बाकीचीं सगळीं पुर्तुगेज उतरां म्हणपाचें वाचप्यांच्या नदरेक येतलें.
आमच्या दिसपट्टया जिणेंत कितलीशींच पुर्तुगेज उतरां घोळटात. जशेपरी कदेल, मेज, जनेल आदीं. पूण थोड्या पुर्तुगेज उतरांक आमच्या कोंकणी भाशेन आपलें आंगलें अश्या तरेन चडयलां की तीं मुळचीं पुर्तुगेज उतरां म्हणपाचें पुर्तुगेजांक लेगीत कळचें ना.
देखीक ‘आमोरी’ हें उतर कोंकणींत घोळटा. ‘आमोरी’ हें उतर ‘आवे मारीया’ ह्या पुर्तुगेज उतरा वेल्यान आयलां हें कितले जाणांक खबर आसा हें खबर ना. सांजवेळां इगर्जेंत घांटी जातात आनी रोजार जाता तेन्ना ‘आवे मारीया’ म्हण्टात. देखून सांजवेळाकच कोंकणींत ‘आमोरी’ म्हणपाक लागले. एका कोंकणी गितांत तर “आमोरी अमुरपिकी” असो उल्लेख आयला.
एप्रिल- मे म्हयन्यांत चडश्या गांवांनी पुरुमेताचीं फेस्तां जातात. पुरुमेताचें फेस्त म्हळ्यार ज्या फेस्ताक पावसाळ्या खातीर सांठवण करपाच्यो वस्तू येतात तें फेस्त. आदल्या काळार येरादारीची सादनां साप्प उणी आशिल्ल्यान पावसाळ्याक गरजेच्यो वस्तू सांठोवपाची गरज भासताली. हें परुमेत उतर ‘प्रोविमेंतु’ ह्या पुर्तुगेज उतरा वेल्यान आयलां. ‘प्रोविमेंतु’ म्हळ्यार सांठवण करप. पुरूमेंत हो मोटो आक्त. एप्रील मे म्हयन्यांत जालो गो पुरूमेंत म्हणपाची चाल आमचे मदीं आसा. घराक पांखें नीट लावन घर शिंवप हो आक्त लेगीत पुरूमेंतांतूच आसपावता. हय. आक्त हेंवूय उतर पुर्तुगेजी वेल्यानूच आयलां.
वाळेस, तवनास, कांयच काम करिनाशिल्ल्या मनश्याक ‘आलम पेड्ड्यार’ म्हणटात. हें उतर पुर्तुगेज ‘आल्म पेर्दिद’ ह्या उतरावेल्यान आयलां. ‘आल्म पेर्दिद’ म्हळ्यार ‘फ़ुकट गेल्लो आत्मो’. ह्याच उतरावेल्यान ‘आल्मी खुशाल’ अशेंय पुर्तुगेज-कोंकणी जोड उतर साश्टी वांठारांत घोळटा. ’आल्मी खुशाल’ म्हळ्यार खावन जेवन सुखी. हालींसराक पोर्तुगीज उतरां वा त्या उतरांवेल्यान घडिल्लीं कोंकणी उतरां वापरांत उण्या प्रमाणांत घोळपाक लागल्यांत.
चवथीक माटोळेक एक मोठो सोलीनाशिल्लो नाल्ल बांदतात. ताका ‘शेळावणो’ नाल्ल म्हणटात. ह्या नाल्लाक ‘शेळावणो’ नाल्ल हें नांव कशें पडलें हें कितल्या जाणांक खबर आसा? ह्या नाल्लाची जात खंय सिलोनांतल्यान (श्रीलंका) हाडिल्ली. सिलोनाक पुर्तुगेज भाशेंत ‘सैलांव’ म्हणटात. ताचेवेल्यान ह्या नाल्लाक ‘शेळावणो’(सैलांवांतलो) अशें नांव पडलें. पोर्तुगीज परमळाचीं हीं उतरां कशीं घडलीं ताची व्युत्पत्ती समजून घेवप गरजेचें. कोंकणी शिकपी विद्यार्थ्यांनी हो प्रकल्प आपणावन ताचेर संशोधन काम करूं येता.
आदले तेंपार घरां आसतालीं ताचीं पांखीं कोलवाचीं (चुडटांचीं), बारीक नळ्यांची वा सुलच्या नळ्यांचीं. तेर्रासांचीं घरां नाशिल्लींच म्हळ्यार जाता. चडशी मध्यम वर्गीयांचीं घरां बारीक नळ्याचीं आसतालीं. मागीर घडये त्या घराब्याकडेन पैशे जातगीर तो पांख्यार सुलचे नळे चडयतालो. हे नळे चडशे दक्षिणे कडल्यान गोंयांत येताले. पोर्तुगेजींत SUL म्हळ्यार दक्षिण. दक्षिणेंकडल्यान येवपी नळे म्हळ्यार सुलचे नळे. तेन्ना ‘आल्बुकेर्क’ नांवाचे नळे गोंयांत खूप खपताले. ताचेर उदेंत्या सुर्याचें चित्र आसतालें. आल्बुकेर्क नांवाच्या मनशाचो कारवार काडटगीर रोखडोच हो नळ्यांचो कारखानो आसलो आनी आजुनय तो आसा.
ह्या वेळार भुरगेपणांत आयकल्ली एक गजाल याद जाता. एकल्यान खंय आपल्या चल्याक सिर्विसे खातीर एका ओफ़श्याला कडेन (ओफ़िसर) धाडलो. चलो मात्सो अर्वळ आशिल्लो. कांयच सुचोवणी दिनास्तना तो त्या ओफ़श्यालाच्या गाबिनेतींत (केबिनांत) गेलो. ओफ़श्याल कितें तरी म्हत्वाचें काम करतालो. अचकीत त्या चल्याक आपल्या गाबिनेतींत पळयतगीर ताका माल्ली तिडक. ताणें ‘फ़ुज्येतापूत’म्हणून त्या चल्याक ‘व्हासिमोराद’ दिली.
घराकडेन येतगिर बापायन आपल्या चल्याक सिर्विसेचें कितें जालें काय म्हण विचाल्लें. त्या अर्वळ चल्याक ओफ़श्यालान आपल्याक गाळ मारल्या तें कळ्ळेंच नां. त्या सायबान आपल्याक ‘फ़िदाल्गाचा पूत’ म्हळो अशें आपल्या बापायक सांगलें. बापायक हें आयकून बरें दिसलें. फ़ुडें त्या सिर्विसेचें कितें जालें हें वाचप्यांक कळ्ळांच आसतलें.
तर ही ‘फुज्येतापूत’ गाळ पुर्तुगेज तेंपार गोंयांत खूप फ़ामाद आसली. ही पुर्तुगेज गाळ ‘फ़िल्यु-द-पुता’ (म्हळ्यार शिंदळकेलो पूत) ह्या गाळीचो कोंकणी अवतार म्हण कितले जाणांक खबर आसा?
एकदां खंय कांय पाखले फ़ोणें वाठारांत एका कुळागरांत गेले. थंय ताणीं धवीच मिरसांग पळयली. हरशीं मिरसांग ही पांचवी नाजाल्यार तांबडी. ही धवी मिरसांग पळयतगीर थोड्यांक खावपाची रूच आयली. ती तांका इतली तीख लागली की रागा भरशीं ताणी ‘पुत-के- पारीव’ (बाळंत जाल्ली शिंदळकी) अशी पुर्तुगेजींतल्यान सणसणीत गाळ माल्ली. त्या गाळीवेल्यान ह्या मिरसांगेकच ‘पुतकेपारी सांग’ हें नांव पडलें. ‘पुतकेपारी’ म्हणपाक कठीण जाल्ल्यान कांय कडेन त्या मिरसांगेक ‘पुर्तुगाली मिरसांग’ म्हणपाक लागले.
पुर्तुगेजांच्या तेंपार तेश्तिमुन्यु (गवाय) म्हण एक वेगळीच जमात आसली. आयचे काळावेले ‘विटनेस. हे लोक सामके हुशार आनी फीन तकलेचे. दुसऱ्याल्या घरार सुणीं चडोवंक हुशार. पुर्तुगेजांच्या तेंपार ‘मिजरिकोर्दी’च्यो म्हणून सोर्ती येताल्यो. सोर्ती दोनच रंगाच्यो आसताल्यो. एक पांचवो (Verde) आनी दुसरो हळडुवो (Amarelo). ही सोर्त जिखल्यार भरपूर पैशे मेळटाले. एकट्यान अशीच सोर्त काडली आनी ताका ती लागली. हें ताच्या भावाक कळ्ळें. ताणें बेठेंच ती सोर्त आपली, आपणे काडिल्ली म्हण त्रिबुनालार केस घाली. केस मोठ्यार पडून खूप वर्सां चल्ली आनी निमण्या ‘जुल्गामेंताक’(verdict) पावली. दोनय पार्टींनी आप-आपले ‘तेस्तिमुन्यु’ व्हेल्ले. जाणें सोर्त काडूंक नाशिल्ली तागेलो ‘तेस्तिमुन्यु’ खूपच हुशार आसलो. जुवीजान त्या हुशार तेस्तिमुन्याक प्रस्न केलो “तुवें तुगेल्या आशिलान सोर्त काडल्ली तें पळयलेलें?” तागेल्या आशिलान सोर्तच काडूंक नासली तर हो ‘तेस्तिमुन्य’ खंयच्यान पळयतलो? तरी पूण हाणें नेटान म्हळें “सीं सिन्योर!” (हय सायबा). जुविजान रोखडोच दुसरो प्रस्न केलो “सोर्त कसल्या रंगाची आसली?” सोर्त दोनच रंगाची आसताली पांचवी आनी हळडुवी. हाणें सांगून सोडलें “वेर्द सिन्योर!”. पूण हाच्या दुर्देवान सोर्त आसली हळडुव्या रंगाची. जाणें सोर्त काडिल्ली तो भाव सामको खोशी जालो. तेस्तिमुन्य चुकलो म्हण्टगीर केस आपूण जिखलोंच अशें ताका दिसलें. पूण हो गवाय खूप हुशार. आपूण चुकलों म्हण ताका रोखडेंच कळ्ळें. ताणे त्रिबुनालाच्या हळडुव्या वण्टीक बोट दाखोवन म्हळें “येस्ती व्हेर्दी सिन्योर!” (ह्या तरेचो पांचवो रंग). जुविजाक दिसलें कीं हाका पुर्तुगेज सारकी येना म्हण हाणे हळडुव्याक पांचवो रंग म्हळा. जुवीजान तागेलें म्हणणें खरें थारावन जाणें सोर्त काडूंक नासली ताच्या फावोराद निकाल दिलो.
अशीं जायतीं कोंकणीं उतरां जांचें मूळ पुर्तुगेज भाशेंत आसा तीं ह्या ना त्या रूपांत कोंकणींत घोळटात. त्या उतरांचीय व्युत्पत्ती अशीच मजेशीर आसा.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751