भांगरभूंय | प्रतिनिधी
पुर्विल्ल्या तेंपार सरसकट मनशाची जीण पुराय तरेन सरभोंवतणींच्या परिसराचेर अवलंबून आसताली. अश्या वेळा पर्यावरण राखणेची जाणविकाय करपाची गरज कित्याक जातली?
हिंदू धर्माच्या खंयच्याय देवकार्यांत सगल्यांत पयलीं नाल्ल फोडपाची प्रथा आसा. ही प्रथा यज्ञ विधी परंपरे कडेन जोडिल्ली आसा. प्राचीन काळांत यज्ञ-विधीक खाशेलें म्हत्व आशिल्लें. अश्या यज्ञ- विधी वेळा प्राण्याचो बळी दिवन ताचें मांस नैवेद्य म्हणून वांटपाची पद्दत आशिल्ली. तशेंच खंयच्याय देवकार्यांत पशु-बळी दिले बगर विधी फाटलें उद्दिश्ट पुराय जायनाशिल्लें. आजूनय खुबश्या देवस्थानानीं बोकड्याच्या बळी दिवपाची चाल आसा. देंवचाराक वा राखणदाराक कोंबो दिवपाची प्रथा व्हड प्रमाणांत चालू आसा. बळी दिवपाच्या पशुची पयलीं पुजा करतात आनी मागीर ताचो बळी दितात.
बुद्द काळांत हे प्रथेचो उन्माद मांडिल्लो. बौद्ध धर्मान हे प्रथे आड खर मोहीम उबी केली आनी ते खातीर बौद्ध धर्माचो प्रसार नेटान जावपाक लागलो. तें पळोवन केरळाच्या आदी शंकराचार्यान हिंदू धर्म पुनर्जिवीत करपाच्या उद्देशान ब्राह्मणांचेर कांय बंधनां घालीं आनी यज्ञ पुजेच्या वेळा पशुचो बळी दिवपाच्या जाग्यार नाल्ल फोडून प्रतिकात्मक रितीन बळी म्हणून मानून घेवपाची प्रथा सुरू केली. नाल्लाचेर तांबडी पिंजर घालतात हें बळी दिल्ल्या प्राण्याच्या रक्ताचें प्रतीक आसा.
ह्या विशयाच्या संबंदान एक प्रसंग सांगीन दिसता; नेपाळांत दसरो सण मोठे उमेदीन मनयतात. त्या दिसा प्रत्येक देवळांत बोकड्याचो आनी हेर प्राण्यांचो बळी दितात. आमच्या सोसायटीच्या नेपाळी वॉचमॅनाक हांगा रावन तें शक्य नाशिल्लें. तर ताणें एक तवशें घेतलें ताका पांय म्हणून चार बडयो लायल्यो आनी पशुचें प्रतीक म्हणून ताचो बळी दिलो. नेपाळी समाज नोकरे खातीर भारतभर स्थलांतरीत जाल्लो आसा. एका दोगां कुटुंबा तीर बोकडो मारून सण सुवाळ्याचो आनंद भोगप शक्य जायना. तेन्ना प्रतिकात्मक रित्या वयली पद्दत आपणावची पडटा. बरें ही तजवीज ताच्या एकट्या तकलेंतल्यान आयल्या जावंये अशें म्हणपाक जावंचें ना. नेपाळी लोक व्हड प्रमाणांत स्थलांतर जाल्लो आसा. तेन्ना ह्या स्थलांतरीत लोकां दीं हीच प्रथा जावंन उरपाची शक्यताय न्हयकारपाक जायना.
सांगपाचो मुद्दो म्हणजे खंयच्योय प्रथा वा चाली-रिती कश्यो निर्माण जाल्यो, हें सांगप तितलें सोपें नासता. आतां आमी जें धर्मीक रूप पळयतात तें खुबशें सोंवळें आसा. तशेंच वेगवेगळे तरेन आपल्या सोयीप्रमाणें आनी आपलें व्हडपण सांबाळून दवरपाच्या उद्देशान तांचें स्पश्टीकरण दिवपाचो यत्न करतात. प्राचीन काळांत यज्ञ विधींक लागून व्हडा प्रमाणांत प्राण्यांचे बळी वताले. बौद्धआनी जैन धर्मांनी अहिंसा धोरण आपणायलें आनी हिंदू समाजांत व्हडली क्रांती घडोवन हाडली. तेन्ना हिंदू धर्मांत सुदारणा करपाची गरज जाली. यज्ञ विधी तीच उरली, मात तिका सोंवळेंपण आयलें.
परंपारीक चाली-रिती आनी समाजीक, धर्मीक प्रथांचो चिकित्सक अभ्यास करतना त्या काळांतल्या साधन सामुग्री आनी उर्जा स्रोतांचो पयलीं विचार करचो पडटलो. तशेंच त्या तेंपा यली समाजीक आनी संस्कृतीक वेवस्था कशी आशिल्ली हाचो विचार जावचो पडटा. ज्या काळांत धनुष्य बाण हीं झुजाचीं मुखेल हत्यारां आसतालीं. त्या काळांत मिसायल सारकीं अस्त्रां आशिल्लीं अशी कल्पनाय करप साप्प चुकीचें. ज्या तेंपार धातुशास्त्राचो अभ्यास अत्यंत सकयल्या पांवड्यार आशिल्लो तेन्ना विमानां आशिल्लीं अशें समजप, हें अपरिपक्व मानसिकतेचें लक्षण म्हणचें पडटा.
सण आनी धर्मीक सुवाळ्या दिसांनी पत्रावळी वा केळीच्या पानांचेर जेवपाची पद्दत आसा. तशेंच देवाचो प्रसाद झाडांच्या पानांच्या दोण्यांनी दिवपाची प्रथा आसा. जेन्ना धातु निर्मिती अत्यंत दुर्मिळ आशिल्ली अश्या तेंपार धातुचे पेले वा ताटां ही चैन जाताली. सामकें फाटीं वचपाची गरज ना. विसाव्या शेंकड्याच्या मदल्या काळांत स्टेनलेस स्टील पसून लक्झरी आसताली. कोणागेर स्टिलाचे ताट घेतल्यार व्हड व्हडवीक जातली. इतलेंच न्हय ज्या तेंपार लोक पत्रावळीचेर जेवताले तेन्ना राजा आनी सावकार चांदीच्या वा भांगराच्या ताटांत जेवताले. हाचेर विचार जावपाक जाय. पुर्विल्ल्या तेंपार सरसकट मनशाची जीण पुराय तरेन सरभोंवतणींच्या परिसराचेर अवलंबून आसताली. अश्या वेळा पर्यावरण राखणेची जाणविकाय करपाची गरज कित्याक जातली?
फाटल्या दोन दिसांनी आमी चवथ सुवाळो मोठे उमेदीन मनयलो. कांय कडेन आजूनय चालू आसा. गणपती पुजनाचो हो उत्सव आमचे संस्कृतीक आनी समाजीक जिणेचो एक वांटो आसा. ह्या उत्सवाचें एक खाशेलेपण म्हणल्यार माटोळी. गणपती मुखार माटोळी सजावट करतात. रानवटी फुलां, फळां आनी तरेकवार रंगीत वनस्पत हाडून ही सजावट करतात. एका सिनेमांत आदिवासी लोकांनी लग्नाचो माटोव असोच सजयल्लो दाखयला. पयलींच्या तेंपार आतां सारख्यो रंगांच्या फोली (पेपर) मेळनाशिल्ल्यो. इतलेंच न्हय तर विसाव्या शेंकड्याच्या मदल्या काळांत सजावटीचें सामान खूब मर्यादीत आसतालें. आतां तातूंत व्हड प्रमाणांत बदल जाल्यात. ते प्रमाणें सजावटीचे प्रकार बदलल्यात. सांगपाचो मुद्दो म्हणजे उपलब्द साधन सामुग्री प्रमाणें चाली रिती आपूणच बदलतात. तरी प्रथा म्हणून माटोळीचे सजावटी खातीर आजूनय वनस्पतीचो वापर जाता.
तरी माटोळेक जी वनस्पत लायतात तिचो वखदी गुणा कडेन संबंद जोडपाचो यत्न जावपाक लागला. तशें पळोवंक गेल्यार सैमांतल्या प्रत्येक वनस्पतींत वखदी गूण आसात, हें मान्य जाल्लेंच आसा. पूण ताचो संबंद माटोळी कडेन जोडप हें तर्काक धरून जायना. जर तशें आशिल्लें तर पुजेचे विधींत ताचो खाशेलो उल्लेख जातलो आशिल्लो. इतलेंच न्हय तर आयुर्वेदीक फार्मासिटिकल कंपनी ताची लागवड करपाक फुडें येवपाच्यो.
सद्या रानां काबार जायत चलल्यांत, दोंगर बोडके जाल्यात तेन्ना जंगली वनस्पत मेळप कठीण जालां. तरी माटोळी सजावटीचे सर्ती निमित्तान ताचें म्हत्व तिगून उरलां, ही सामकी बरी गजाल. पुराणीक आनी परंपारीक चाली रितींचें शास्त्रीय विवेचन करपाचो हो एक ल्हानसो यत्न.
विज्ञानदूत श्रीकांत शंभू नागवेंकार
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
