नवीं गितां

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

‘इत्सेन जळत रावतना ताचे विशीं ओगी रावप ही आमी स्वताक दिवंक शकतात अशी सगळ्यांत व्हडली ख्यास्त’. स्पॅनिश नाटककार आनी कवी फ्रेदेरिको गार्सिया लॉर्काच्या (1898 – 1936) ‘बोदास द सांग्रे’ (ब्लड वेडिंग) ह्या गाजिल्ल्या नाटकांतलें हें वाक्य. आर्विल्ल्या संवसारीक साहित्य आनी रंगमाचये वयलें एक म्हान व्यक्तिमत्व आशिल्ल्या लॉर्काचो 1936 वर्सा उजवे विचारसरणीच्या मारेकारांनी पिरायेच्या फकत 38व्या वर्सा खून केलो. आज अनेक वर्सां उपरांतूय ताच्या प्रेताचें कितें जालें हे विशीं कसलीच सुलूस मेळना. पूण, ‘स्पेनांतले मेल्ले हेर देशांतल्या मेल्ल्यां परस चड जिते आसतात,’ ह्या ताच्या स्वताच्या उतरांचें खरेपण पटोवन दित तो फकत स्पेन न्हय, तर संवसारीक रंगमाची आनी साहित्यांत खंय ना खंय सदांकाळ प्रकट जायत रावता आनी ताची प्रचिती ताचेच कवितेच्या ओळींतल्यान मेळटा.
मागीर म्हाका
म्हजो खून जाल्ल्याची जाणीव जाली
तांणी म्हाका खाणावळींनी,
शिमितरींनी, इगर्जींनी सोदलो
… पूण हांव तांकां सांपडलोना.
तांकां हांव केन्नाच सांपडलोना?
ना, तांकां हांव केन्नाच सांपडलोना.
लॉर्का आंदालूसियाच्या गांवगिऱ्या वाठारांत वाडलो आनी ताचो ताच्या कृतींचेर बरोच परिणाम जालो. ताणें ग्रॅनाडा विद्यापिठांत कायद्याचो अभ्यास करपाक सुरवात केली, पूण ताची खरी आवड साहित्य आनी कलेंत आशिल्ली. आपलो कायद्याचो अभ्यास सोडून ताणें बरोवंक सुरवात केली. 1919 त तो माद्रिदाक गेलो आनी शाराच्या चैतन्यशील संस्कृतीक मळार सक्रिय जालो. त्या काळांतल्या साहित्यीक आनी नाट्य मंडळांत लॉर्कान रोखडीच एक मुखेल व्यक्ती म्हूण आपली सुवात निर्माण केली. साल्वादोर दाली आनी लुईस बुनुएल ह्या नामनेच्या कलाकारां कडेन ताची इश्टागत जाली. तांचो संबंद आवां गार्द चळवळी कडेन आशिल्लो. स्पॅनिश लोककथा, जिप्सी संस्कृताय आनी अतिवास्तववाद हांचे कडसून प्रेरणा घेतिल्ल्या लॉर्काच्या कवितांक आनी नाटकांक अभिनव शैलीक लागून मान्यताय मेळ्ळी. जिवीतभर लॉर्का आपली वैयक्तीक अस्मिताय आनी लैंगीकताये कडेन झगडलो आनी ताचो ताचे बरपावळीचेर व्हड परिणाम जालो. ताणें इत्सा, मोग आनी समाजीक दडपशाय ह्या विशयांचेर बरप केलें. पुरातनवादी समाजांतलो एक समलिंगीक मनीस अशी ताणें आपली स्वताची आकांक्षा आनी परकीपणाची भावना उक्तायली. स्पेनाच्या यादवी झुजाच्या काळांत तो रिपब्लिकन पक्षाक लागीं आयलो आनी जनरल फ्रांसिस्को फ्रांकोच्या फुडारपणाचेर ताणें उक्ती टिका केली. ऑगस्ट 1936 त ताका फ्रांकोच्या राश्ट्रवादी दहशतवाद्यांनी धरलो आनी मारून उडयलो.
प्रतीकवाद आनी प्रतिमाचित्रण हें ताच्या कवितांचें खाशेलपण. लॉर्काक संगिताची खोलायेन कदर आशिल्ली आनी ताणें आपल्या कवितांनी संगीत घटकांचो आस्पाव केलो. ताच्या पदांनी चड करून संगीत रचनां भशेन लयबद्ध गूण दिसून येता. ताणें पुनरावृत्ती, अलंकार, समांतरता ह्या तंत्रांचो उपेग करून आपल्या उतरांचो भावनीक परिणाम वाडोवपी संगीतताय तयार केली. पारंपारीक स्पॅनिश बॅलॅड, लोकगितां आनी फ्लॅमॅन्को हातूंतल्यान ताणें प्रेरणा घेतली आनी तातूंत ताणें आधुनिकतावादी आनी अतिवास्तववादी प्रभाव घालो. वर्ग फूट, लिंगीक भुमिका, कुशीक काडिल्ल्या गटांचेर जावपी अन्याय ह्या सारक्या आपल्या काळांतल्या समाजीक प्रस्नांची ताका जाणविकाय आशिल्ली.
लॉर्काच्या साहित्यीक योगदानांत कविता, नाटक, गद्य ह्या सारक्या विंगड विंगड प्रकारांचो आस्पाव जाता. ‘रोमान्सेरो गितानो’ ह्या स्पॅनिश जिप्सी लोकांचे संस्कृतायेंतल्यान प्रेरीत जाल्ल्या कविता संग्रहाक लागून लॉर्काक सगळे कडेन नामना मेळ्ळी. हातूंतली ‘रोमान्स द ला लुना, लुना’ ही पारंपारीक बॅलेड्री आनी आर्विल्ल्या घटकांचो आस्पाव आशिल्ली सुंदर कविता म्हाका चड भावता. चंद्राच्या मोगान पडपी जिप्सी चलयेची ती काणी. तातूंत गितात्मक भास आनी जित्या प्रतिमां वरवीं लॉर्का इत्सा, निशिध्द मोग, खेद आनी अप्राप्य वस्तूंची तळमळ पितारता. चंद्र इत्सेची वस्त आनी समाजान घाल्ली मर्यादा ह्या दोनूय गजालींचें प्रतीक. ‘बोदास द सांग्रे’ ही पद्यांतली शोकांतिका दादल्या विशींचो मोग आनी दुसऱ्या कडेन लग्न जावपाचें कर्तव्य हांचे मदीं फाटीं पडिल्ले अस्तुरे भोंवतणी घुंवता. नशीब, आवड, समाजीक अपेक्षांची शक्त ह्या विशयांचेर नाटक खोलायेन पावता. ह्या नाटकांत समाजीक मर्यादा आनी बायलांचे इत्सेच्या दडपशायाचेर टिका केल्या.
‘रोमांस सोनाम्बुलो’ ही कविता लॉर्काची एक उत्कृश्ट कलाकृती अशें मानतात. तिचें इंग्लीश रुपांतर, ‘स्लीपवॉकिंग बॅलॅड’ हेंय बरेंच लोकप्रिय. अतिवास्तववादी आनी सपनांतल्या प्रतिमां वरवीं ती शोकांतिकेची भावना जागयता. मोग, इत्सा आनी मरणाची अपरिहार्यताय ह्या विशयांचेर संशोधन केल्ले हे कवितेंत जिवी भास एक गूढ आनी अलौकीक वातावरण तयार करता. ‘ला कासा द बेर्नार्दा आल्बा’ (बेर्नार्दा आल्बाचें घर) ही पारंपारीक अर्थान कविता न्हय, हें लॉर्काचें एक फामाद नाटक. तातूंत दडपशाय, मत्सर आनी स्पॅनिश समाजांतल्या बायलांची भुमिका ह्या विशयांचेर संशोधन केलां. बर्नार्डा आल्बा हें वर्चस्ववादी मातृसत्ताक पात्र बायलांचेर आशिल्ल्या समाजीक मर्यादांचें प्रतीक. लॉर्कान ह्या नाटकांत काव्यात्मक आनी प्रतिकात्मक भाशेचो वापर केल्ल्यान ताचो भावनीक परिणाम वाडटा. ‘पोएमा देल कांते जोंदो’ (खोल गिताची कविता) हो ताचो कविता संग्रह पारंपारीक आंदालूसियाच्या फ्लॅमेन्को संगिताच्या संवसारांत खोलायेन पावता आनी दुख्ख, आवड आनी मनशाची स्थिती ह्या विशयांचेर संशोधन करता. ‘यांतो पॉर इग्नासीयो सांचेझ मेजियास’ (इग्नासीयो सांचेझ मेजियास खातीर विलाप) ही एलेजी नामनेचो बैल झुजारी आनी ताचो लागींचो इश्ट इग्नासीयो सांचेझ मेजियास हाका समर्पीत आसा, जो बैलझुजाच्या अपघातांत मेलो. जिवीत, मरण, बैल झुजाची दुख्खद सोबीतकाय ह्या विशयांचेर हे कवितेंत संशोधन केलां. स्पॅनिश सांस्कृतीक आनी कला परंपरेचेर व्यापक चिंतन आनी वैयक्तीक दुख्ख हांचो मेळ घालपी ही लॉर्काची एक भावनीक बळिश्ट कृती. ‘पोएमा एन एल रिओ वांग’ (वांग न्हंयेंतली कविता) ही कविता उदेंते कडले संस्कृताये विशीं, खास करून चीनी कविते विशीं आशिल्ले लॉर्काचे आवडीची एक देख. तातूंत ताची आपली शैली आनी विशय वेग-वेगळ्या संस्कृतीक संदर्भाक जोडपाची तांक दिसून येता. ‘ला ऑरोरा’ ही एक ताची सैमा विशींची आवड आनी मनशाच्या भावनां कडेन संबंद दाखोवपी सुंदर कविता. हातूंत फांतोडेचें एक बळिश्ट आनी परिवर्तनकारी शक्त अशें वर्णन केलां, जी पुनर्जल्म आनी आशेचें प्रतीक. ‘पोएटा एन नुएवा यॉर्क’ हो ताचो कवितासंग्रह 1930 वर्सा पुराय जाल्लो पूण तो ताच्या मरणा उपरांत 1940 वर्सा उजवाडाक आयलो. ह्या कविता संग्रहांतल्यान 1920च्या शेवटाक न्यूयॉर्क शाराक भेट दितना लॉर्काचो अणभव दिसून येता. शारी परकीपण, भांडवलशाय, आर्विल्ल्या संवसारांतल्या व्यक्तीमत्वाचें लुकसाण ह्या विशयांचेर तातूंत संशोधन केलां.
‘कांतोस नुएवोस’ हो काव्यसंग्रह लॉर्काचे काव्य उदरगतींतलो मैला फातर. ताच्या आदल्या, पारंपारीक शैलींतल्यान चड प्रयोगात्मक आनी आधुनिकतावादी पद्दतींत ताणें केल्ल्या संक्रमणाचें तें पडबिंब. हातूंतले ‘कांतोस नुएवोस’ ह्याच नांवाचे कवितेंत तो भावूक आनी कामुक अणभवां वांगडा येवपी वेदना आनी तळमळ, तिव्र भावना आनी इत्सा उक्ताडार हाडून पद्यां सारक्या पारंपारीक रचणुकां कडसून पयस वचून मुक्त छंद, अनियमीत ताल, विखंडीत वाक्यरचना हांची वळख करून दिता. बळिश्ट प्रतिमा आनी प्रतिकात्मकतायेचो वापर हे कवितेक एक वेगळी खोलाय दिता.
नवीं गीतां
दनपार म्हणटा: ” लागल्या सावळेची तान!”
चंद्र म्हणटा: ” हांव तानेलां नखेत्रांक!”
स्फटिका वरी वझरो मागता ओंठ
आनी वारें सोडटा सुस्कार.

लागल्या तान म्हाका सुगंध आनी हांसपाची,
तान नव्या गितांची
चंद्रा बगर आनी साळकां बगर,
आनी मेल्ल्या मोगा बगर.

सकाळचें गीत, जें हालयता
तळ्याच्या थीर उदकाक
फुडारांतल्या आनी आशेन भरिल्ल्या
ताच्या ल्हारांक आनी चिखलाक.

तेजिश्ट आनी थाकाय दिवपी एक गीत
विचारांनी भरिल्लें
दुख्ख आनी वेदना नाशिल्लें
आनी सपनां विरयत.

गीत, जें भरता मांसा बगर
मोनेळ हांशाचो
(कुड्डया पारव्यांची झुंड
शेंवटून मारिल्ली गुढांत).

गीत, जें पावता सगळ्या वस्तूंच्या आत्म्या मेरेन
आनी वाऱ्याच्या आत्म्या मेरेन
आनी जें रावंक शकता खोशेन
अशें शाश्वत काळजाचें

शैलेंद्र मेहता
98206 54233