भांगरभूंय | प्रतिनिधी
श्री रामदास स्वामी हांच्या मराठी भाशेंतल्या ‘दासबोध‘ ह्या ग्रंथांत ‘किर्तन कशें करचें’ हाचेर दशक चौदा समास चार हातूंत बारीकसाणीन विसकटावणी केल्या. ह्यो काव्य रचना सतराव्या शतकांतल्यो. एका फाटल्यान एक येवपी उतरांचे सुरवातीक एकाच उतराची पुनरावृत्ती असो काव्य शास्त्रांतलो हो एक अलंकार, जाका अनुप्रास अशेंय म्हणटात. कोंकणींत सार बरयतना तेच अनुप्रास सांबाळपाचे यत्न केल्यात. केन्ना- केन्ना जमलां केन्ना- केन्ना जमूंक ना. वाचात आनी आनंद घेयात.
ताळ तुंबरे तानमानें । ताळबद्ध तंतगाणें ।
तूर्त तार्किक तनें मनें । तल्लिन होती ॥ 16 ॥
किर्तनांतल्या गायनाचे साथ- संगतीक तानो- मानो, ताळ, तंबोरे आनी तंतुवाद्यां आसचीं. श्रोतृवर्गांत जाणकार, समर्पित आनी तर्कनीश्ट लोक आसतात. वातावरणांतले सांगितीक कंपनांनी तांच्या तन आनी मनांत तात्काळ तनरी लागता. (16)
थर्थरां थरकती रोमांच । थै थै थै स्वरें उंच।
थिरथिर थिरावे नाच । प्रेमळ भक्तांचा ॥ 17 ॥
भक्तिरसांत भरिल्लें सांगितीक कीर्तन जेन्ना प्रेमळा भक्तांच्या कानार पडता तेन्ना तांचे मन उचांबळून येता आनी आंगार रोमांच येतात. भक्तगण आर्त स्वरांत नामस्मरण करीत थयथय थयथय नाचूंक लागतात आनी इतके रममाण जातात कीं नाचपी पांय केन्ना थारोवचे हाचें तांकां भान उरना. (17)
दक्षदाक्षण्य दाटलें । बंदें प्रबंदें कोंदाटलें ।
दमदम दुमदुमों लागलें । जगदंतर ॥ 18 ॥
किर्तनकलेचें सतर्क आनी सभ्य कला कौशल्य दाटून येता. गायिल्ल्या गीतांत रचनेंतली गती आनी लय श्रोतृवर्गाक मंत्रमुग्ध करता. नामस्मरणाक उमेदीन दिल्लो येवकार सभोंवतणचो वाठार खोशयेन दुमदूमुन उडयता. (18)
धूर्त तूर्त धावोन आला । धिंगबुद्धीनें धिंग जाला ।
धाकें धाकें धोकला । रंग अवघा ॥ 19 ॥
किर्तन रंगांत आयिल्ले वेळार अचकीत माचयेचेर एक आंगापांगान घटमूट मनीस येवन दादागिरी करपाक लागता. हे घडणुकेक लागून किर्तनाचो विचको जाता काय कितें असो धाक जमिल्ल्या लोकांक दिसूंक लागता. (19)
नाना नाटक नेटकें । नाना मानें तुकें कौतुकें ।
नाना नेमक अनेकें । विद्यापात्रें ॥ 20 ॥
पूण हो दांडगो मनीस किर्तनकारान काणयेंतली नाट्यमय घडणूक परिणामकारक जावंची म्हणून मुखार हाडिल्लो एक नट हें कळटकच सगळ्यांक सू जाता आनी श्रोतृगण ताचे कलेची तोखणाय करूंक लागतात.(20)
पाप पळोन गेलें दुरी । पुण्य पुष्कळ प्रगटे वरी ।
परतरतो परे अंतरीं । चटक लागे ॥ 21 ॥
भावपूर्ण अशें रसाळ किर्तन आसत जाल्यार थंयसून पातक कडसरता आनी खूब व्हड प्रमाणांत पुण्य प्रकट जाता. श्रोतृवर्गाक किर्तन आवडिल्ल्यान तांका ताचो हावेस लागता आनी तें परपरत आयकूंचें अशें दिसून ती श्रोतमंडळी परतून किर्तनाक येवंक लागता. (21)
फुकट फाकट फटवणें नाहीं । फटकळ फुगडी पिंगा नाहीं ।
फिकें फसकट फोल नाहीं । भकाध्या निंदा ॥ 22 ॥
अश्या किर्तनांत ओगीच कोणायकुय फुकट फटोवप नासता. फटवणीची फुगडी वा कोल्ली नाच नासता. तशेंच बळयां केल्ली फटकळ वाजेवणी टिका लेगीत नासता. (22)
बरें बरें बरें म्हणती । बाबा बाबा उदंड करिती ।
बळें बळेंचि बळाविती । कथेलागीं ॥ 23 ॥
अश्या किर्तनाक श्रोतृगण ‘बरें- बरें’ म्हणून तोखणाय करतात. कीर्तनकाराक ‘बाबा- बाबा’ म्हणून ताचो भोवमान करतात आनी ताका कथा निरुपण करपाक मोठो आग्रो करून आफयतात.(23)
भला भला भला लोकीं । भक्तिभावें भव्य अनेकीं ।
भूषण भाविक लोकीं । परोपकारें ॥ 24 ॥
श्रोतृवर्गांत तो किर्तनकार ‘भलो- भलो‘ म्हणून लोकीकवंत तशेंच फांकीवंत जाता. भक्तिभावाक लागून अगणीत लोकां मदीं तो भांगर कशें उठून दिसता. ताचे परोपकारी तशेंच निसुवार्थी वृत्तीक लागून भाविकांक तो भोवमानाक योग्य असो दिसता. (24)
मानेल तरी मानावें मनें । मत्त न व्हावें ममतेनें ।
मी मी मी मी बहुत जनें । म्हणिजेत आहे ॥ 25 ॥
हे रचनेंत जो विचार मांडला ताका तुमच्या मनाचो हयकार आसा जाल्यारूच तो मान्य करचो. मायेन, लक्तुबायेन भ्रमिश्ट जावंचे न्हय. खूब लोक अहंभाव, हांवपण मस्तेपणान आंगांत बाळगितात.(25)
येकें टोकत येकांपासीं । येऊं येऊं येती झडेसीं ।
या या या या असे तयासी । म्हणावें नलगे ॥ 26 ॥
कांय आपसुवार्थी आनी लोभी किर्तनकार ‘हांव तुमचे कडेन किर्तनाक येतां.’ अशें बळयां लोकांचे फाटीक लागतात. तांकां ‘आमचे कडेन येवचें’ अशें आपोवणे लेगीत लागना. (26)
राग रंग रसाळ सुरंगें । अंतर संगित रागें ।
रत्नपरीक्षा रत्नामागें । धांवती लोक ॥ 27 ॥
मोलादिक खड्यांचे जाणकार लोक जशें असल्या खड्यांचो सुगावो लागतकच ताचे फाटल्यान धांवतात, तशेंच रागदारी संगितान नटयल्लें, रसाळ, भक्तिरसांत रंगलेलें कीर्तन जंय सादर करता थंय रसिक लोक आपसूक धांवन येतात.(27)
लवलवां लवती लोचन । लकलकां लकलें मन।
लपलपों लपती जन । आवडीनें ॥ 28 ॥
अशें भावपूर्ण किर्तन आयकून लोकांचे दोळे दुकांनीं भरून येतात. तांचीं मनां विस्मित आनी उत्तेजीत जातात. लोक घोस्तान आनी उमळशीकेचे ताकतिकेन किर्तन आयकुपाक येवंक लागतात. (28)
वचनें वाउगीं वदेना । वावरेविवरे वसेना ।
वगत्रुत्वें निववी जना । विनित हौनी॥ 29॥
उत्तम किर्तनकार किर्तनांत बाबत वा निरुपेगी उतरां काडिना. ताच्या अंतस्करणांत वाकडे- तिकडे विचार नासतात. पुराय नम्र जावन तो आपले मधुर वाणीन श्रोतृवर्गाचे अंतस्करण शांत करता. (29)
सारासार समस्तांला । सिकऊं सिकऊं जनाला।
साहित संगित सज्जनाला । बरें वाटे ॥ 30 ॥
संवसारांतल्या सगळ्या लोकांक, बरें आनी वायट, सत आनी फट हातूंतलो भेद जाणा जावन घेवपाची बुद्द शिकोवची अशी किर्तनकारची इत्सा आसता. संगीत आनी साहित्य हाची सज्जन मनशांक मना पसून आवड आशिल्ल्यान किर्तनांतल्यान ही इत्सा संभाव्य जाता. (30)
खरेंखोटें खरें वाटलें । खर्खर खुर्खुर खुंटलें ।
खोटें खोटेपणें गेलें। खोटें म्हणोनियां ॥31 ॥
संसारांत खरें आनी फट एकमेकां भितर घुस्पल्लें आसता. तांतूंतल्या ख-याचो मूळ अर्थ समजलो की सगळो खरखर म्हणल्यार संघर्श नाच्च जाता. फट हें फटूच आसता म्हणून तें नकली तशेंच बनावटपणाक लागून नश्ट जाता. (31)
शाहाणे शोधितां शोधेना । शास्त्रार्थ श्रृती बोधेना ।
शुक शारिकाशमेना । शब्द तयाचा ॥ 32 ॥
बुदवंत लोकांक लेगीत संसारांत सत कितें हाचो समज येना. तांकां श्रुती आनी शास्त्रां गिन्यान दिंवपाक उणीं पडटात. अशे लोक पोपट आनी मैने भशेन फकत शाब्दीक गिन्यानाचे झेत दाखयतात.(32)
हरुषें हरुषें हासिला । हाहाहोहोनें भुलला ।
हित होईना तयाला । परत्रीचें ॥ 33 ॥
अती प्रसन्नतायेन वा धादोसकायेन जो किर्तनकार हांसत रावता, श्रोतगण हा हा, ही ही, हो हो करूंक लागले कीं तो भुल्लुसता. असो किर्तनकार अपेक्षीत अत्युच्च मोख मेळोवपाक फाटीं उरता. (33)
लक्षावें लक्षितां अलक्षीं । लक्षिलें लोचनातें लक्षी ।
लंगलें लयेतें अलक्षी । विहिंगममार्गें ॥ 34॥
दुर्लक्षीत अशें जें परमात्मस्वरुप, ताचे कडेन शिटूक लक्ष दिवपाचो यत्न करचो. हें करतना दोळ्यांचो दोळो जावंचो म्हळ्यार जसो ससाणो मळबांत उडतना आपल्या भक्ष्याचेर तीक्ष्ण नदर केंद्रस्थ करून झोंपय घालता तशा गुणवत्तेचो चितैकाग्य्र यत्न आसचो. (34)
क्षेत्र क्षेत्रज्ञ क्षोभतो । क्षमा क्षमून क्ष्मवितो ।
क्ष्मणें क्षोभणें क्षेत्रज्ञ तो । सर्वां ठाईं ॥ 35 ॥
दर एकाचे कुडींत जो अंतरात्मो आसता, तो केन्ना केन्ना रागार जाता, तर केन्ना केन्ना क्षम्यशील जावन सगळ्यांक शांत करता. तिडकी आनी दयाळू अश्या दोट्टी सभावगुणाचो अंतरात्मो दर एकाचे काळजा कणकणी राबित्याक आसता. (35)
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
कीर्तन लक्षण निरूपण समास चौथा ॥
अशे तरेन श्री दासबोधांतल्या गुरु- शिश्य मदल्या भासभासींतलो दशक चौदा-समास चवथो, ‘कीर्तन कशें करचें’ हो अध्याय पुराय जालो.
उत्तरार्ध
सार बरोवपी : अरुण साळकार, 7507478364
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
