दासबोधांतलें किर्तन

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

श्री रामदास स्वामी हांच्या मराठी भाशेंतल्या “दासबोध” ह्या ग्रंथांत “कीर्तन कशें करचें” हाचेर दशक चौदा समास चार हातूंत बारीकसाणीन विसकावणी केल्या. कीर्तन, प्रेक्षकां मुखार उत्तम शैलींत निरुपण सादरीकरणाची एक कला. संगीत कलेचो आदार घेवन, विचार, तर्क, कथा काणी, इतिहास वर्णन करीत रसाळ उतरांनी जनमानसा मेरेन पावोवपाची एक पारंपारीक कला. विसकावणी करतना तांणी व्यंजन मालेंतलें “ज्ञ” व्यंजन सोडून “क” पासून सगळ्या पसतीस व्यंजनांक धरून ओव्यो रचल्यात. कांय व्यंजनांच्या जाग्यार पर्याय येवजील्यात. ङ जाग्यार न, ञ जाग्यार य, ण जाग्यार न, ष जाग्यार ख आनी ळ जाग्यार ल चो उपेग केला. ह्यो काव्य रचना सतराव्या शतकांतल्यो आसात. एका फाटल्यान एक येवपी उतरांचे सुरवातीक एकाच उतराची पुनवृत्ती असो काव्य शास्त्रांतलो हो एक अलंकार जाका अनुप्रास अशेंय म्हणटात. कोंकणींत सार बरयतना तेच अनुप्रास सांबाळपाचे यत्न केल्यात. केन्ना केन्ना जमलां केन्ना केन्ना जमूंक ना. वाचात आनी आनंद घेयात.
कलयुगीं कीर्तन करावें । केवळ कोमळ कुशळ गावें ।
कठीण कर्कश कुर्टें सांडावें । येकीकडे ॥ 1 ॥
कलीयुगांत कीर्तन करचें. केवळ कुशलतायेन गावचें. ओगीच कांव कांव करचें न्हय. कावळे काणी सांगतीत, आयकतले कान धांपतीत. अशीं अर्थपूर्ण उतरां तुमीं आयकल्यां आसतलींच. तशेंच कठोर, कर्कश आनी किरट्या-किन-या आवाजांत गावचें न्हय. (1)
खटखट खुंटून टाकावी । खळखळ खळांसीं न करावी ।
खरें खोटें खवळों नेदावी । वृत्ति आपुली ॥ 2 ॥
झगडीं-झुजां मुळापसून खुंटून काडचीं, तड्डकी लोक तशेंच खलनायकां कडेन खळखळ करची न्हय. म्हळ्यार वाद घालचो न्हय. खरपून खरपून खरुज करची न्हय. खरें-फट, बरें वायट पारखीतना नीज सभाव खळूंक दिंवचो न्हय. (2)
गर्वगाणें गाऊं नये । गातां गातां गळों नये ।
गोप्य गुज गर्जों नये । गुण गावे ॥ 3 ॥
गर्व गीत गावचें न्हय म्हळ्यार स्वताची व्हडवीक स्वता सांगची न्हय. गिन्यान गीता गातां गातां गळून पडचें न्हय म्हळ्यार बरे विचार विसकावन सांगतना वाजे वाजे करचें न्हय. दुस-यांचे गुण चार चौगांत वेंचचे पुण तांचे अवगुण दळचें न्हय. (3)
घष्टणी घिसणी घस्मरपणें । घसर घसरूं घसा खाणें ।
घुमघुमों चि घुमणें । योग्य नव्हे ॥ 4 ॥
सादरीकरण करतना घासाघीस म्हळ्यार (काणयेंतल्या पात्राची) अती ताणून तोखणाय करची न्हय. उतरांची “घिसणी घस्मर” म्हळ्यार गंभिरतायेन कीर्तन करतना कांय उतरां घेवन तीं घांशीत रावप हें हितकारक थारना. म्हायती कमी स्पश्टीकरण चड अशी परिस्थिती जाता. जीब आसा म्हणून नाकाक लांवची न्हय. उतरांचे जंजाळांत घुसपले उपरांत ओगीच घसो खाकरून वेळ मारुन व्हरपाचे काकुळटवाणे येत्न करप समा न्हय. आंगांत अवसर आयिल्ले भशेन कळशी फुंकची न्हय.(4)
नाना नामे भगवंताचीं । नाना ध्यानें सगुणाचीं ।
नाना कीर्तनें कीर्तीचीं । अद्भुसत करावीं ॥ 5 ॥
कीर्तनांत देवांच्या तशेंच सगुणांच्या तरतरेच्या नांवांचें निरुपण करचें. सगुण म्हळ्यार जातूंत गुणधर्म आनी अख्खेंपण आसा. जैतीवंत, परिणामकारक, इश्टगतीचीं, आध्यात्मिक, सर्जनशील, मनीसपणाचीं, उपयुक्त अशीं तरतरेच्या दैवी रुपांची अद्भूत वर्णनां करचीं. (5)
चकचक चुकावेना । चाट चावट चळावेना ।
चरचर चुरचुर लागेना । ऐसें करावें ॥ 6 ॥
कीर्तन करतना चुको करच्यो न्हय. उलोवप करतना नकलामी, उपद्रवी, नावाडग्या आनी दुर्वर्तनी लोकांक खुबळावचें वा तिडावचें न्हय. खंयच्याय मनशाचें अंतस्करण दुखत अशें चरचरीत, चुरचुरीत, तड्डकी, धोंगसणी करून लुकसाणकारक उलोवप करप चुकयल्यार चड बरें. (6)
छळछळ छळणा करूं नये । छळितां छळितां छळों नयें ।
छळणें छळणा करूं नये । कोणीयेकाची ॥ 7 ॥
बरे विचारांची समजावणी करतना ओगीच कोणाकुय फटोवचें न्हय. उलयिल्लें उरता आनी केल्लें सरता म्हणून उतरांचे छळ करप अपायकारक आनी घातकी. कोणे एकल्यान आपल्याचेर छळ कपट केल्यार ताचो बदलो म्हणून आपणे छळ कपट करचें न्हय. गरज नासतना निंदा, टीका, अलोचना करप कडसरचें. (7)
जि जि जि जि म्हणावेना । जो जो जागे तो तो पावना ।
जपजपों जनींजनार्दना । संतुष्ट करावें ॥ 8 ॥
सादरीकरण करतना, हांजी-हांजी तशेंच लेंगें लेंगें करचें न्हय​. जो जो जागो (तर्कसंगत​) आनी जाणकार आसता ताकाच गिन्यानाचो लाब जाता. जप म्हळ्यार​, प्रभावशाली तशेंच बळीश्ट उतरांचें भक्तिपूर्वक परत परत केल्लें उच्चारण म्हणून निरंतर जप करून जनता जनार्दनाक धादोशी आनी समाधानी करचो. (8)
झिरपे झरे पझरे जळ । झळके दुरुनी झळाळ ।
झडझडां झळकती सकळ । प्राणी तेथें ॥ 9 ॥
झरे आनी वझरे हातूंत उदकाची निरंतर धार झिरपत आसता. झुळ झुळ व्हावंते व्हाळप ताचेर पडिल्ल्या सूर्य किरणांक लागून लिकलिकता आनी झगझगता. सैमाच्या ह्या सोबित वाठारांत आपली तान भागोवंक सगले प्राणी झुंडी करून येतात​.(9)

या या या या म्हणावें नलगे । या या या या उपाव नलगे ।
या या या या कांहीं च नलगे । सुबुद्धासी ॥ 10 ॥
त्या प्राण्यांक यो यो अशें आफोवचें पडना किंवा ते येवचे म्हणून कांय उपाय लेगीत करचे पडनात​. तांकां तान लागली की ते स्वताच येतात​. तशेंच जो बुदवंत आनी शाणो मनीस आसता ताका कीर्तन आयकूंक यो अशें आपोवणे दिवंचे पडना. तो भक्ति गिन्यानाचे खर इत्सेन आपसूक थंय येता. (10)
टक टक टक टक करूं नये । टाळाटाळी टिकों नये ।
टम टम टम टम लाऊं नये । कंटाळवाणी ॥ 11 ॥
विचारांची मांडावळ करतना टका टका करून, पावलां कणकणीं कटकट करची न्हय​. ल्हान सान गजालीं खातीर सतावणूक करची न्हय​. विचार वर्णन करपाचें टाळपाची इत्सा जाली जाल्यार ते इत्सेक तिगूंक दिवंचें न्हय​. वाज हाडपी टिकटीकी बडबड टाळप शाणेपणाचें. (11)
ठस ठोंबस ठाकावेना । ठक ठक ठक करावेना ।
ठाकें ठमकें ठसावेना । मूर्तिध्यान ॥ 12 ॥
आळशी, मंदबुद्दी आनी अडाणी मनशांचीं संगत धरची न्हय​. अश्या लोकांची संगत घडलीच जाल्यार गरजे भायले ठका-ठक भासा भास वा वाद विवाद कडसरावप बुदवंतकायेचें. भायल्यान भपके आनी थाटमाट दाखोवन, अंतस्करणांत भगवंताचे मूर्तीचें रुप कोरांतचें ना.(12)
डळमळ डळमळ डकों नये । डगमग डगमग कामा नये ।
डंडळ डंडळ चुकों नये । हेंकाडपणें ॥ 13 ॥
कीर्तन करतना मनांत अनिश्चीताय वा दुबाव आसचो न्हय. खंयचाय परिस्थितींत मनाची शांतताय इबाडूंक दिवंची न्हय​. हुथुतेपणान पिशां भशेन वागून​, नाका जाल्ल्यो चुको करून लुकसानाचे वांटेकार जावंचे न्हय​.(13)
ढिसाळ ढाला ढळती कुंचे । ढोबळा ढसकण डुले नाचे ।
ढळेचिना ढिगढिगांचे । कंटाळवाणे ॥ 14 ॥
कीर्तनाक बसपी कांय लोक केन्ना केन्ना गरमीक लागून आळणे फडफडायतात​. कांय फोफशा आंगवटीचे लोक आमटाणी गुळ्या भशेन उबगण आयिल्ल्यावरी बसून असतात तर कांय जीवाक वाजोवन धिगारो कशी बसकण घालून न हालतां बसून आसतात​. असो उसकावपी श्रोतृगण पळोवन कीर्तनकाराक निरशेवणी येवंक फावना. (14)
नाना नेटक नागर । नाना नम्र गुणागर ।
नाना नेमक मधुर । नेमस्त गाणें ॥ 15 ॥
कीर्तनकार वेवस्तीत​, कुशळ आनी शिटूक आसचो. तशेंच तो विनयशील आनी गुणवान आसचो. ताचें वागप नेमस्त आनी वक्तशीर आसचें. ताचें गावप सुरेल​, मधुर तशेंच लय​-तालबद्द आसचें. (15)
पूर्वार्ध