थंडगार कुळागर

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

मुकेश थळी हांच्या हालींच उजवाडाक आयिल्ल्या ‘शिवरंजनी’ पुस्तकांतलो हो निबंद.

नामनेचे कवी डॉ मनोहरराय सरदेसाय हांणी आपल्या एका कोंकणी कवितेंत गोंय म्हजें व्हंकल कशी, पाचव्या चुड्यान भल्लेली अशें म्हळ्ळां. नवी नटिल्ली, साजश्रृंगार केल्ली व्हंकल आसता तशें म्हजें गोंय, पाचवो चुडो सामको भरिल्लो असो हाचो अर्थ जाता.
कुळागरांत निवांत सुसेगादीन पासय मारात सगळ्यांत पाचवीचार कुचकुचीत दाटायेन भरिल्लो हरीत पदर दिसूंक लागता. जो दोळ्यांक थाकाय दिता. हें पाचवें कवर बागायतीच्या रूपांत आसूं वा वा दोनूय वटांनी आशिल्लीं गर्द झिली झोपां आसूं. ज्ञात अज्ञात रूख वेली बाग घेवन तुमकां अभिवादन करपाक सज्ज आसतात. गोंयच्या हरीत विश्वाचो कळस म्हळ्यार थंडगार कुळागर.
हांव गोंयच्या काळजांत म्हळ्यार मदेगांत फोंडें तालुक्यांत रावतां. ह्या वांठारांत मोट्या प्रमाणांत कुळागरां, देवळां, शेतां, उदकाचे झरे, वझरे, तळीं आनी हेर स्रोत, फुलां, फळां दाटायेन वसतीक आसात. सैम दीत आसा. पोश्यांत घेवपी जाय. म्हजो जल्म म्हाड्डोळा. सरभोंवतणी हीं कुळागरां. घऱाक तेंकून कुळागरांची शेकानशेक पातळिल्ली रांक.
सगळ्यांत सुंदर माटोव वा पंडाल खंयचो अशें कोणेंय विचारलें जाल्यार हांव सांगीन– कुळागर. सैमीक मंडप. पिकनिकेक खंय वचपाक आवडटलें अशें कोणेंय विचारलें जाल्यार हांव म्हणटलों – कुळागर. शिमिटाचें सान्निध्य खूब जालें. कुळागर हो असो प्रांत जंय वतकच दिसता, एका संतपुरूषाप्रमाण कुळागर थंडशीतळ सैमाची दीर्घ साधना करीत आसा आनी त्या गारव्याचीं स्पंदनां थंय पाविल्ल्याक उफेवपी शांतीचो आनंद दितात.
कुळागरांत पोंदचें कारपेट अप्रतिम आनी ओडलायणें. पानां – ओलीं, सुकीं, पत्रो, फुलां, माडयेच्यो पोवल्यो, फळां, चंवर हांचो शिंवर म्हळ्यार ही सैमीक गोयडी. ह्या गालिच्याचेर केन्नाय आवांताद लोडेवन विसव घेवचो. कुळागराच्या मंडपाचें सैमीक पांखें म्हळ्यार माड – माडयो हांच्या चुडटांची शाकारणी. कुळागर म्हळ्यार वनस्पतीच्या विविधतायेन भरिल्ली गर्द पाचवीकाय. लयबध्द गतींत धांवपी सुंदर चानयो. थंडशीतळ वारो, गारवो हो कुळागराचो स्थायीभाव. चंचल मनाक थीरताय थाकाय दिवपी कुळागराचो आपलो असो नादमय मूड आसता. देवकेळम्यांचेर उडपी पिटकोळीं शेवणीं चिंवचिंवतना पळोवंक आयकूंक बरें दिसता. मोबायल चालू करचो आनी निरव वातावरणांतले ते संगीत वाद्यवृंदाचे शेवण्यांचे नादमय भाव टिपून घेवचें. कितले तरेचीं शेवणीं, तांचे वेगवेगळे रंग, चोंची हाका कसलोच अंत ना. आपणाक आवडटा त्या फुलझाडाचेर आनी फळझाडाचेर तीं बसतात आनी हंसध्वनी रागाची तान घेतिल्लेवरी चिंवचिंवत भुर्र उडून वतात. फोटो काडपाक तीं रावतात भोव. शेवणीं सकयल भुंयेर बसून ओल्या सुक्या पानांतले कसले दाणे चोंचींतल्यान टिपतात तेंवूय कळप कठीण. उपरांत हळूच चोंच मारून सकयल कुळागराचे मातयेचे माग आसतात तातूंतल्यान भुरूभुरू धांवपी उदक पितात ती तांची तान भागोवपाची नाजूकता अणभवची.
कुळागर म्हळ्यार फक्त शांती आनी थंडाय. मन खुबूच धांवता आसत जाल्यार ताणें कुळागराच्या गालिच्याचेर वचून थंडायेंत लोडेवचें. आपणा बगर जगा राटावळी चलूंक शकतात हें स्वताक शिटकावचें आनी सैमाच्या गोपांत अंतर्मुख जावन सगले चंचलतेंतल्यान सैमा कडेन एकरूप जावचें.
कुळागरांतलो एके तरेचो कुडकुडो, वनस्पतीची स्थितप्रज्ञता आनी मागां वेल्यान तुरूतुरू धांवपी नितळ उदकाची पारदर्शकता हे निसर्गभाव पियेतले तेन्नाच कळटलो ताचो जादू. कुळागर सदांच याद करून दीत आसता – तुमी निसर्गाचे घटक आसात. यंत्र न्ही. स्मार्टफोनाच्या संगती परस शरीर, मन, भावना, संवेदना या निसर्ग संकुलांत रिफ्रेश करून घेयात, स्वताक चार्ज करून घेयात, हो संदेश कुळागर दिता. झाडांच्या पानांची थंड शीतळ सावळी, वता पसून राखण दिता. छाया, माया हें छत्र कुळागर दिता. घेवचें, स्विकार करचें. झोळी दुबळी जावंक नाका.
हालींच प्रियोळा कुळागरांत वचून बसपाची उमेद आयली. गेलों. भुरगेपणांतल्या यादींच्या ल्हारांचेर स्वार जावन धोलत त्या झाडां कडेन खबरी मारल्यो. जिवाक बरें दिसलें. बिमलांचें झाड आशिल्लें. ताज्या बिमलांचे झुंबर हुंबकळटाले. हाताच्या पोश्यांत हांवें कांय बिमलां खुडून घेतलीं. ल्हानपणांत हांव केन्नाय बिमलां पोवलेंत घालून घरा हाडी. बिमलीणीच्या फुलांनी एक तांबूस कोर आसता तो बरो दिसता. हुमण, रोस हातूंत सुवाद हाडपाक बिमलां जायच. नुस्त्याच्या सुक्यांत बिमलां आसतकच वा, रूचूच आकांत. आजी ताजें ताजें लोणचें करताली. दोन फोडी आसल्यार पुरो जाताल्यो, दोन उंडयो चड जेवलोच म्हूण समज.
कुळागराचे दोन माग सोडून मुखार करमलांचें झाड आशिल्लें. करमलांचेंय लोणचें जिबेर आसा. चाफ्याचें झाड अजून तशेंच आसा शालीन आऩी अहंकार विरयत, आदरान मायेमोगान ताणें येवकार दिलो. पाटांतलें उदक कुळागराच्या मागांतल्यान भुरूभुरू मध्य लयेंत धांवतालें. नितळ, पारदर्शक. हांवें बाग घेवन थोडें पोशांत घेतलें आनी तोंडार फसाफसा मारलें आनी तो गारवो सांठोवन घेतलो. बरें दिसलें.
थंयच पणसाचीं दोन व्हडलीं झाडां आशिल्लीं. रूख. ऋतू येताले तेन्ना ताका रसाळ पणस लागताले. आमी मागीलदारा रसाळ पणसाचे गरे खाताले. आजी केन्नाय त्या गोड गऱ्यांतलें म्होंव काडून धोणस करताली. ताका घऱावें साजूक तूप लावन आमी सकाळीं च्या वांगडा म्हळ्यार आऩंद उत्सवांत रमत सेवन करी.
कबीराचो एक सुंदर दोहा आसा ताची याद जाली.
धीरे-धीरे रे मना, धीरे सब कुछ होय, माली सींचे सौ घड़ा, ॠतु आए फल होय।
अर्थ – धीर जाय. उदक शिंपप आमचें काम. आजूच फळां जाय म्हळी म्हूण तीं लागना. ऋतू येतलो तेन्ना लागतलीं.
सहनशीलता, सबुरी ह्या विशयाचेर कितलें खोल भाश्य हें. कुळागरांत आंब्याचीं झाडां आशिल्लीं. मानकुराद हो गोंयच्या आंब्यांचो राजा. म्होंवा सारको गोड. थंय एका फातरांच्या दुर्गा शेजरा मानकुराद आंब्यांचें एक झाड आशिल्लें. दर वर्सा आंबे लागतले हाची खात्री नासताली. तें कोणाच्याच नियंत्रणात नाशिल्लें. ऋतू येतकच वाठारभर सुगंधी सुवास सगळ्याक दरवळटालो. झाडपिक्या आंब्यांची रूच सामकी आगळी. वासावेल्यान वळखुची अशी.
कुळागरांत मावळींगेचें झाड आशिल्लें. आसा. भिल्लमाड म्हळ्यार एके तरेचो रानवटी माड. कुळागराची रांक सोंपता थंय अनसांचें पोरूसूं आसा. त्या अनसांच्या बागे वयर आंगणा सारकी सुवात आशिल्ली. ती निवळ करून आमी थंय अभ्यासाक बसताले. वरांचीं वरां अभ्यास करताले. सैम सांगातांतल्या पोशक वातावरणांत एकाग्रतेन आमचो अभ्यास चलतालो. अमूक वाचून जातकच काजूचें पान पुस्तकांतल्या त्या पाना खाचींत घालताले. फाटल्यान एक चिंचेचें झाड आशिल्लें. ऋतू येतकच म्हळ्यार चिंचो पिकतकच इतलो गोड पूण बरो वास प्रसारीत जातालो की कुशीकच्या पायणींतल्यान म्हळ्यार अशीर वाटेन येवपी मनीस तो वास मनमुराद हुंगून चिंचेक तोखेत मुखार वतालो.
सुर्र सुर्र जालें काय काळीज खपखपतालें. सोरोप वा शेड्डो वा हेर जिवाणीं बी ना मूं अशी भिरांत दिसताली. कितल्याशाच तरांचे शेड्डे कुळागरांत पळेले. तोपयो शेड्डो आशिल्लो. हेर सणसणीत शेड्डे आसताले. जिवाणीं तरेतरेचीं. दिवड, हरयाळी, हेंवाळें आनी हेर. किडी, मुयो, फुलपाखरां, बिरमुट्यो… ही संतुलीत जैविक संपदा आमचे जिणेंत एक अप्रूप संतुळा सादताली. आज बिरमुट्यो दिसचनात.
कुळागराचा धनी तो भाटकार. कुळागराची देखरेख, लागवड, सांबाळ करता तो मुंडकार. एका एका कुळागरांत पांचशें सशें सुपारेचीं झाडां म्हळ्यार माडयो आसताल्यो. पंचवीसएक माड आसताले. नाल्ल, केळीं, मिरसांगो, खावचीं विड्याचीं पानां, नीरपणस अशें मिश्र उत्पन्न कुळागरांतल्यान मेळटालें. रसाळ आनी कापे पणस, भिरंडां, बिमलां, करमलां, पोपायो, आंतेरां, धव्या गुलाबी पोल्यांचे जांब, राजआंवाळे, आंवाळे, आंबे, अनसां, जगमां, जांबळां ही कुळागराची विविधता आनी संपत्ती आशिल्ली.
वर्सभर कुळागरांतलीं कश्टांचीं कामां नेटान चालू आसतालीं. पौष म्हयन्या सावन नेमान शिंपणें सुरू जातलें. कांय कुळागरांक मदले दोन दीस सोडून तिसऱ्या दिसा चार वरां खातीर उदक मेळटालें. उदकाचें हें वांटप नियोजनबध्द आसतालें. एका मागांतल्यान दुसऱ्या मागांत वचपी उदक आडावपा खातीर केळीच्या साली पसून एक गुड्डो करताले ताका बानें म्हणटाले. चुकून मात्शी उदकाची गळती सुरू जाली जाल्यार शेजारच्या कुळागर कसप्यां मदीं गाळीफस्ती जावच्यो. ह्यो गाळी आकांताच्यो, पोजड्यो बी आसताल्यो. आमकां भुरग्यांक तीं नवीं असभ्य उतरां आयकून मज्जा दिसताली. उदक शिंपपा खातीर कल्लें नांवाचें लाकडी उपकरण आसतालें. उदकान भरिल्ले फोणयेंतल्यान म्हळ्यार डबक्यांतल्यान तें उदक माडयांच्या मुळांत आनी हेर झाडांच्या मुळांत शिंपत पावतालें. हें उदक उडटना ज्या अर्धवर्तुळांत उसळटालें तें पळोवन मजा दिसताली. आतां स्प्रिंकलर वेवस्था म्हळ्यार यांत्रिकी शिंपणे वेवस्था आयल्या. त्या काळांत घरचे सगळे जाण कुळागराच्या शिंपणे वावरांत सक्रियपणान वांटेकार जाताले. एक दोन वावराडेय मदत करताले. ताका लागून आर्ता जे जॉगिंग, व्यायाम, प्राणायाम हे सगळे प्रकार करपाची गरज उप्रासता ते दोन दिसांतल्यान जावपी त्या शिंपण्यांतल्यान भरून येताले.
मूळ स्त्रोत म्हळ्यार तळ्याची एकंदर बांदावळ, उदक सांठोवपाची वेवस्था, पारंपारिक पद्दतीन पूण थेंब थेंब उदक शिस्तीन आडावन दवरपाची कला हें सगळे सेवा भावनेन चलतालें. उदकाचें हें खरें वेवस्थापनशास्त्र आमच्या पुर्वजांनी आंखिल्लें. कुळागरांतले माड आनी माडयो हांकां वर्सात मॉन्सूना बगर कितलें उदक लागता हाचें समीकरण पुर्वजांनी अणभवान रचून दवरिल्लें.
एप्रिल- मे म्हयन्यांत तोरांचो हंगाम. दिखाळ, वासाळ तोरांचो उपेग शिवराक जेवणांतलो रोस वा सुंगटांच्या हुमणांत जातालो. तोरां पसून गोड लोणचें वा मेल लेगीत तयार करतात. घोंटांय पडटालीं. वारो आयलो काय तीं धडाधड पडटालीं. आमी पोवलेंत तीं एकठांय करताले. घोंटांचें सांसव आजी करताली. सांसवांचेय जायते प्रकार आसताले. शिवराक सांसव, सुकयल्लो गालमो घालून, ओडयो घालून शिजयल्लें सांसव रूचीक जातालें. घोंटांच्या रोसा पसून आंब्याचें साठ म्हळ्यार दाट काळे साठ तयार करताले. दर दिसा थरांचेर थर घालून तें उंच पांख्याचेर सुकपाक घालताले. शेवण्यां पसून राखण करपाक ताचेर जाळी घालताले. कुळागरांत लयदार वारो व्हांवतालो. फुलांफळांचो रोस, चंवर, वेगवेगळे परमळ घेवन, हो मस्तो वारो आंगाक खातकुतल्यो करीत अणुरेणू फुलोवन उडयतालो.
कुळागरांत वेगवेगळे तरेचीं शेवणीं भिरभिरतात, बागडटात. तो चिंवचिंवाट, किलबिलाट आनंददायी आसता. शेवणीं गायत आसतात. शेवण्यांनो, कित्याक तुमी गायतात ? तांकां विचारचें. शेवणीं सूर, ताल, लयेंत जाप दितात – ना. आमच्या कडेन कांयच उपाय ना. कसल्याच विशयाचेर ना. आमी गातात. कारण आमच्या कडेन गाणें आसा. कोण आयकता, कोण आयकना हाची पर्वा ना आमकां….!
आगा कुळागरा,… तुंवें म्हाका तुज्या आंगाखांदार खेळोवन म्हजें पोशण केलें. हांव तुज्या रिणांत आसा. तुज्यांत करूणेची मायेस्त ओलसाण सामकी भायर भितर भरल्या. तशेच तरेची दयेची ओलसाण म्हज्यांतूय कायम वसूं. पर्यावरण परिसर आनी सैम हांचो आदर सदांच म्हज्या काळजांत, स्मरणांत नंदूं.

मुकेश थळी
फोंडें